Οικογένεια, ψυχοκοινωνική ταυτότητα και στερεότυπα με βάση το φύλο

Η οικογένεια συμβάλλει στη διαμόρφωση της ψυχοκοινωνικής ταυτότητας του φύλου από τη στιγμή της γέννησης του παιδιού. Η διαδικασία απόκτησης ταυτότητας του φύλου γίνεται μέσα από τον τρόπο συμπεριφοράς των γονιών μέσα στο οικογενειακό πλαίσιο και τον καταμερισμό ευθυνών και εργασιών του σπιτιού, ανάλογα με τους παραδοσιακούς ή όχι ως προς το φύλο τους ρόλους καθώς και μέσα από τη διαφοροποίηση της συμπεριφοράς των γονέων, των απαιτήσεων που αξιώνουν και γενικά της αλληλεπίδρασής τους με τα παιδιά τους ανάλογα με το αν είναι αγόρια ή κορίτσια (Turner, 1998). Οι γονείς ως φορείς στερεοτύπων συμβάλλουν αναμφισβήτητα στη δημιουργία διαφορών ανάμεσα στα δύο φύλα, καθώς διαφέρει η συμπεριφορά τους απέναντι στα παιδιά τους, καθώς και οι προσδοκίες τους από αυτά, ανάλογα με το φύλο (Shaffer, 2004).

Στα πρώτα χρόνια της ζωής του παιδιού οι ενισχύσεις των γονέων καθορίζουν αποκλειστικά τη μάθησή του, γιατί συνήθως η επιθυμητή συμπεριφορά του παιδιού ενισχύεται θετικά με την εκδήλωση της αγάπης των γονέων. Οι γονείς, με άλλα λόγια,  ενισχύουν τη συμπεριφορά του παιδιού που θεωρείται κατάλληλη για το φύλο του, όπως αυτή προσδιορίζεται από την κοινωνία, ενώ αποθαρρύνουν ή αγνοούν εκδηλώσεις συμπεριφοράς από τα παιδιά που δε θεωρούνται κατάλληλες για το φύλο τους. Η διαμόρφωση της ταυτότητας φύλου στο πλαίσιο της οικογένειας διαφοροποιείται ανάλογα με την κοινωνική προέλευση αλλά και το φύλο των παιδιών μέσα στην ίδια την οικογένεια (Μαραγκουδάκη, 1998).

Στην ηλικία των 2 ετών τα περισσότερα παιδιά μπορούν να χρησιμοποιήσουν με ορθό τρόπο τις λέξεις -μπαμπάς, μαμά, αγόρι, κορίτσι- και έχουν επίγνωση ότι οι κατηγορίες αυτές είναι αλληλοαποκλειόμενες μεταξύ τους. Από το τρίτο ή τέταρτο έτος της ηλικίας, τα παιδιά γνωρίζουν πια τις διαφορές που υπάρχουν μεταξύ ανδρών και γυναικών ως προς τις ενδυματολογικές τους συνήθειες, καθώς έχουν συνειδητοποιήσει ότι άνδρες και γυναίκες φοράνε διαφορετικά ρούχα και χρησιμοποιούν διαφορετικά αξεσουάρ. Επίσης, σε αυτή την ηλικία πια κατηγοριοποιούν κάποιες δραστηριότητες με βάση το φύλο, έτσι φαίνεται ότι γνωρίζουν ότι κάποιες ενασχολήσεις είναι χαρακτηριστικές των ανδρών, όπως η οδήγηση φορτηγών και η επισκευή των αυτοκινήτων, ενώ κάποιες άλλες είναι χαρακτηριστικές των γυναικών, όπως οι δουλειές του σπιτιού (Turner, 1998).

Η οικογένεια και το σχολείο συμβάλλουν στη διαμόρφωση των στερεοτύπων για τους ρόλους των δύο φύλων. Με βάση τα στερεότυπα για τα δύο φύλα, οι άνδρες θεωρούνται δυνατοί, επιθετικοί, ανεξάρτητοι, γενναίοι, έξυπνοι, λογικοί, ανταγωνιστικοί και όχι συναισθηματικοί, ενώ οι γυναίκες είναι αδύναμες, φλύαρες, ευγενικές, παθητικές, συναισθηματικές, εξαρτημένες, με καλούς τρόπους και έχουν ανάγκη από ασφάλεια. Τα στερεότυπα αυτά επικρατούν στην κοινωνία και με βάση αυτά μεγαλώνουν τα παιδιά και διαμορφώνουν την ταυτότητά τους.

Τα στερεότυπα για τα δύο φύλα ξεκινούν από την βρεφική ηλικία του ατόμου. Σύμφωνα  με τα στερεότυπα που επικρατούν για τα δύο φύλα θεωρείται ότι τα αγόρια προτιμούν περισσότερο τις επιστήμες, τα μαθηματικά και τα μηχανικά προβλήματα, καθώς επίσης είναι πιο λογικά, ενώ τα κορίτσια λειτουργούν περισσότερο με τη διαίσθηση και προτιμούν περισσότερο τα προσωπικά, κοινωνικά και λεκτικά προβλήματα. Οι ρόλοι των δύο φύλων διαμορφώνονται από τα στερεότυπα που υπάρχουν στην κοινωνία και από την άλλη μεριά τα στερεότυπα διαιωνίζονται καθώς επιβεβαιώνονται από τις στάσεις και τους ρόλους των ατόμων με βάση το φύλο τους (Turner, 1998). Ουσιαστικά, τα αγόρια μαθαίνουν να είναι αγόρια μέσα από τις στερεότυπες αντιλήψεις σχετικά με το τι σημαίνει να είσαι άνδρας στην κοινωνία και τι αναμένει η κοινωνία ως προς τη συμπεριφορά του και κατά ανάλογο τρόπο τα κορίτσια μαθαίνουν να είναι κορίτσια και να συμπεριφέρονται με βάση τις επιταγές της κοινωνίας (Askew & Ross, 1994).

Βιβλιογραφία

Askew, S., & Ross, C. (1994). Τα αγόρια δεν κλαίνε (Μετ. Μ. Τερζίδου). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Μαραγκουδάκη, Ε. (1998). Τα στερεότυπα για τα φύλα σε παιδικά βιβλία προσχολικής ηλικίας. Στο βιβλίο των Ι.Ν. Παρασκευόπουλος, Η.Γ. Μπεζεβέγκης, Ν.Δ. Γιαννίτσας & Α. Καραθανάση- Κατσαούνου (Επιμ.), Διαφυλικές Σχέσεις: Εισηγήσεις στο Σεμινάριο κατάρτισης Εκπαιδευτικών- Στελεχών σε Θέματα Σεξουαλικής Αγωγής και Ισότητας των Φύλων (τομ. Β’, σ.σ. 240-250). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Shaffer, D. R. (2004). Εξελικτική ψυχολογία: παιδική ηλικία και εφηβεία. Επιμέλεια και απόδοση στα ελληνικά Εύη Μακρή – Μπότσαρη. Αθήνα: Ίων.

Turner, P.J. (1998). Βιολογικό φύλο, κοινωνικό φύλο και ταυτότητα του Εγώ (Επιμ. Ν.Δ. Γιαννίτσας). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

 

Ο αετός και το γεράκι- η τέχνη της συμβίωσης- Μπουκάι

“Αν θέλετε η αγάπη σας να κρατήσει για πάντα, να πετάτε μαζί, αλλά ποτέ δεμένοι.”

” Ένας πανάρχαιος μύθος των ινδιάνων Σιου, λέει πως ήρθαν κάποτε στη σκηνή του γέρου μάγου της φυλής, πιασμένοι χέρι χέρι, ο Άγριος Ταύρος, ο πιο γενναίος και τιμημένος νέος πολεμιστής, και το Ψηλό Σύννεφο, η κόρη του αρχηγού, μια από τις ωραιότερες γυναίκες της φυλής.

“Αγαπιόμαστε” αρχίζει ο νέος.
“Και θα παντρευτούμε” λέει εκείνη.
“Και αγαπιόμαστε τόσο που φοβόμαστε…”
“Θα θέλαμε κάποιο μαγικό, ένα χαϊμαλί, ένα φυλαχτό…”
“Κάτι που θα μας εγγυάται ότι θα είμαστε για πάντα μαζί.”
“Που θα μας εξασφαλίσει ότι θα είμαστε ο ένας στο πλευρό του άλλου, ώσπου να συναντήσουμε τον Μανιτού, την ημέρα του θανάτου”.
“Σε παρακαλούμε” ικετεύουν, “πες μας τί μπορούμε να κάνουμε…”

Ο μάγος τους κοιτάζει και συγκινείται που τους βλέπει τόσο νέους, τόσο ερωτευμένους, να λαχταρούν τόσο μια του λέξη.

“Υπάρχει κάτι …” λέει τελικά ο σοφός μάγος μετά από αρκετή ώρα. “Αλλά δεν ξέρω… είναι ένα έργο πολύ δύσκολο και απαιτεί θυσίες.”
“Δεν μας πειράζει” λένε και οι δύο.

“Ό,τι και να’ ναι” επιβεβαιώνει ο Άγριος Ταύρος.
“Ωραία” λέει ο μάγος. “Ψηλό Σύννεφο, βλέπεις το βουνό που είναι βόρεια από το χωριό μας; Πρέπει να το ανέβεις μόνη σου, χωρίς τίποτα άλλο εκτός από ένα δίχτυ και τα χέρια σου, και να κυνηγήσεις το πιο όμορφο και δυνατό γεράκι του βουνού. Αν το πιάσεις, πρέπει να το φέρεις εδώ ζωντανό την τρίτη μέρα μετά την πανσέληνο. Κατάλαβες;”
Η νεαρή κοπέλα συγκατανεύει σιωπηλά.

“Κι εσύ Άγριε Ταύρε” συνεχίζει ο μάγος, “πρέπει να ανέβεις το βουνό του κεραυνού, κι όταν φτάσεις στην κορυφή, τον πιο άγριο απ’ όλους τους αετούς, και με τα χέρια σου μόνο κι ένα δίχτυ να τον πιάσεις χωρίς να τον τραυματίσεις και να τον φέρεις μπροστά μου, ζωντανό, την ίδια μέρα που θα έρθει και το Ψηλό Σύννεφο…. Πηγαίνετε τώρα.”
Οι δυο νέοι κοιτάζονται με τρυφερότητα, κι ύστερα από ένα φευγαλέο χαμόγελο φεύγουν για να εκπληρώσουν την αποστολή που τους ανατέθηκε. Εκείνη πάει προς το βορρά, εκείνος προς το νότο…

Την καθορισμένη ημέρα, μπροστά στη σκηνή του μάγου, περιμένουν οι δυο νέοι, ο καθένας με μια πάνινη τσάντα, που περιέχει το πουλί που του ζητήθηκε.
Ο μάγος τους λέει να βγάλουν τα πουλιά από τις τσάντες με μεγάλη προσοχή. Οι νέοι κάνουν αυτό που τους λέει, και παρουσιάζουν στο γέρο για να τα εγκρίνει τα πουλιά που έπιασαν Είναι πανέμορφα, χωρίς αμφιβολία, τα καλύτερα του είδους τους.

“Πετούσαν ψηλά;” ρωτάει ο μάγος.
“Ναι, βέβαια. Κι εμείς, όπως μας ζητήσατε…. Και τώρα;” ρωτάει ο νέος. “Θα τα σκοτώσουμε και θα πιούμε την τιμή από το αίμα τους;”
“Όχι” λέει ο γέρος.
“Να τα μαγειρέψουμε και να φάμε τη γενναιότητα από το κρέας τους;” προτείνει η νεαρή.
“Όχι” ξαναλέει ο γέρος. “Κάντε ότι σας λέω. Πάρτε τα πουλιά και δέστε τα μεταξύ τους από τα πόδια μ’ αυτές τις δερμάτινες λωρίδες… Αφού τα δέσετε, αφήστε τα να φύγουν, να πετάξουν ελεύθερα.”

Ο πολεμιστής και η νεαρή κοπέλα κάνουν ό,τι ακριβώς τους έχει πει ο μάγος, και στο τέλος ελευθερώνουν τα πουλιά.
Ο αετός και το γεράκι προσπαθούν να πετάξουν, αλλά το μόνο που καταφέρνουν είναι να στριφογυρίζουν και να ξαναπέφτουν κάτω. Σε λίγα λεπτά, εκνευρισμένα που δεν καταφέρνουν να πετάξουν, τα πουλιά επιτίθενται με τσιμπήματα το ένα εναντίον του άλλου, μέχρι που πληγώνονται.

“Αυτό είναι το μαγικό. Μην ξεχάσετε ποτέ αυτό που είδατε σήμερα. Τώρα, είστε κι εσείς ένας αετός κι ένα γεράκι. Αν δεθείτε ο ένας με τον άλλον, ακόμα κι αν το κάνετε από αγάπη, όχι μόνο θα σέρνεστε στη ζωή σας, αλλά επιπλέον, αργά ή γρήγορα, θα αρχίσετε να πληγώνετε ο ένας τον άλλον. Αν θέλετε η αγάπη σας να κρατήσει για πάντα, να πετάτε μαζί, αλλά ποτέ δεμένοι.”

Ο μύθος είναι από το βιβλίο του Χόρχε Μπουκάι “Ο δρόμος της συνάντησης".

Το πληγωμένο παιδί μέσα μας- Μπουκάι

Μπορώ να σου κάνω ολόκληρη σκηνή επειδή δεν ήρθες στην ώρα σου, κι έτσι ο καβγάς επικεντρώνεται σε αυτή την προφανή διαφωνία, ενώ πρόκειται για κάτι άλλο: η καθυστέρηση είναι ένα πρόσχημα. Αν εξοργίζομαι επειδή αργείς, μπορεί, το να έρχεσαι στην ώρα σου να μην αρκεί για την επίλυση του προβλήματός μου. Θα έπρεπε να δω τι είναι αυτό που με πειράζει τόσο, ποια ερμηνεία δίνω στην αργοπορία σου, τι είναι αυτό που χρειάζομαι από σένα, τι σου ζητάω απαιτώντας ακρίβεια... Να μου αποδείξεις ότι νοιάζεσαι για μένα; Να με εκτιμάς; Να με λάβεις υπόψη σου; Τι θέλω να πω όταν αντιδρώ έτσι;

Όταν επικεντρωνόμαστε υπερβολικά στον εαυτό μας, δεν μπορούμε να καταλάβουμε τι συμβαίνει στον άλλον και γινόμαστε εγωκεντρικοί.
Γι' αυτόν που βλέπει απ΄ έξω, η συμπεριφορά μας μοιάζει τουλάχιστον υπερβολική - αν όχι εντελώς παράλογη. Και πιθανότατα είναι, γιατί αυτές οι τόσο πρωτόγονες αντιδράσεις προέρχονται στην πραγματικότητα από τα πρώτα χρόνια της ζωής μας, από τους τρόπους συμπεριφοράς που μάθαμε για να προστατευόμαστε από τα τραύματα της παιδικής ηλικίας...

Αυτή η ανάμνηση του πρωτογενούς τραύματος μπορεί να ονομαστεί "το πληγωμένο παιδί". Αυτό το πληγωμένο παιδί που φέρουμε μέσα μας είναι που μας κάνει να αντιδρούμε έτσι. Κουβαλάμε τους πόνους που δεν μπορέσαμε να εκφράσουμε στην παιδική μας ηλικία και τους εξωτερικεύουμε μέσω των αντιδράσεών μας, χωρίς να το συνειδητοποιούμε. Αυτό σημαίνει πως τοποθετούμαστε πριν καλά- καλά μπορέσουμε να σκεφτούμε. Αυτού του είδους οι αντιδράσεις είναι που δημιουργούν τα περισσότερα προβλήματα στις διαπροσωπικές σχέσεις.
Δυστυχώς, όταν βιώνουμε μία σχέση, τους πόνους και τους θυμούς που δεν βρήκαν διέξοδο στο παρελθόν, τους αναπλάθουμε στο παρόν μας, εμπλέκοντας και τον άλλον στις αντιδράσεις μας.

Γενικά, αυτοί οι παλιοί πόνοι δεν εμφανίζονται μέχρι να βρεθούμε σε μία ερωτική σχέση. Η σχέση και ο γάμος ξύνουν αυτές τις παλιές πληγές και υποθέτουμε πως είναι ο σύντροφός μας που τις προκαλεί. Συνήθως αυτό δε συμβαίνει από την αρχή, αλλά σιγά σιγά, όσο αισθανόμαστε πραγματικά δεμένοι με τον άλλον. Αυτό το πληγωμένο παιδί που κουβαλάμε μέσα μας είναι σαν μία μαύρη τρύπα που ρουφάει τα πάντα, σαν ένας πονόδοντος. Όταν παρουσιάζεται στη ζωή μας δεν μπορούμε να σκεφτούμε τίποτε άλλο, ο πόνος κυριαρχεί στη ζωή μας.
Σε πολλές περιπτώσεις χωρισμού, το πρόβλημα δεν βρίσκεται στη σχέση μεταξύ των δύο, αλλά σε άλυτα θέματα του παρελθόντος ενός από τους δύο (ή και των δύο).
Η αντίδρασή μου προκαλεί τη δική σου, κι έτσι ο ένας επηρεάζει αρνητικά τον άλλον.

Όταν κουβαλάμε μέσα μας το πληγωμένο παιδί, έχουμε την αίσθηση πως ποτέ δεν βρισκόμαστε στο παρόν. Πάντα αντιδρούμε για πράγματα που μας συνέβησαν πριν πολλά χρόνια. Αυτό καθιστά τη σχέση με τον άλλον αδύνατη. Όσο δεν ασχολούμαι με το πληγωμένο παιδί, αυτό θα συνεχίσει να αντιδρά και να επιδεινώνει τις προσωπικές μου σχέσεις, καθώς ο μόνος που μπορεί να το ακούσει είμαι εγώ ο ίδιος όταν σκύβω πάνω στη θλίψη και την οργή του. Τότε μόνο το παιδί παύει να αντιδρά, γιατί τότε μόνο το στηρίζω.

Το πληγωμένο παιδί ζητάει την επικύρωση του πόνου του. Μόνο όταν ένας άνθρωπος αισθάνεται επιβεβαίωση μέσα στον πόνο του, μπορεί να τον εκφράσει και να τον ξεπεράσει. Για να αγγίξω το σημείο που με πονάει είναι απολύτως απαραίτητο να σταματήσω να κατηγορώ τον άλλον και να παρατηρήσω μέσα από τις αντιδράσεις μου τι είναι αυτό που μου συμβαίνει. Στις χειρότερες περιπτώσεις, όταν ένα ζευγάρι νιώθει αυτό το κενό που δεν μπορεί να γεμίσει με τους δυο, αποφασίζει να κάνει ένα παιδί... καθώς κι αυτοί που δείχνουν ενήλικοι, δεν είναι παρά δύο απελπισμένα παιδιά που ψάχνουν σωτηρία στο κοινό παιδί τους.

Υπάρχουν άνθρωποι που μπορεί να είναι λαμπροί ως ενήλικες, αλλά όταν αποτραβιούνται στην οικειότητα των πιο στενών τους σχέσεων δεν είναι παρά παιδιά, που χρειάζονται διαρκώς βοήθεια και αντιδρούν στην έλλειψη στοργής, προσοχής ή αναγνώρισης.

Να μάθουμε να εκμεταλλευόμαστε κάθε δυσκολία που συναντάμε στο δρόμο μας, για να εμβαθύνουμε περισσότερο και να έρθουμε σε ουσιαστικότερη επαφή, όχι μόνο με τον σύντροφό μας, αλλά και με την δική μας προσωπική κατάσταση, ως ζωντανά πλάσματα.

                                            (Από το βιβλίο "Να βλέπεις στον έρωτα", του Χ. Μπουκάι)