Ο κόσμος του εθισμού μέσα από μια ταινία

Η ταινία “Requiem for a dream” είναι μεταφορά στη μεγάλη οθόνη του βιβλίου του Hubert Selby Jr., το οποίο ήταν νουβέλα, είχε τον ίδιο τίτλο και πρωτοεκδόθηκε το 1978. Οπότε ο Darren Aronofsky, ο οποίος είναι ο σκηνοθέτης της ταινίας δεν μετέβαλε ιδιαίτερα το σενάριο. Η εν λόγω ταινία μας παρουσιάζει τέσσερις ιστορίες σχετικά με τον εθισμό σε ουσίες. Οι ιστορίες αυτές δεν προβάλλονται σαν τέσσερα διαφορετικά μέρη της ταινίας, αλλά εμπλέκονται μεταξύ τους και οι ήρωες αλληλεπιδρούν διαμορφώνοντας σχέσεις που μεταβάλλονται. Οι τέσσερις αυτές ιστορίες, ενώ θα μπορούσαν να παρουσιαστούν και ως αυτόνομες ή ανεξάρτητες, όλες μαζί συνθέτουν μια κεντρική ιστορία, που δημιουργεί μια πολύ ενδιαφέρουσα πλοκή. Το κεντρικό μήνυμα που επιχειρείται να αναδειχθεί είναι το πώς η χρήση ουσιών οδηγεί σιγά- σιγά στη διαστρέβλωση της αντίληψης της πραγματικότητας και το πώς το να ζεις μέσα σε ψευδαισθήσεις μπορεί να σε καταστρέψει. 

Η πλοκή ίσως να φαντάζει κοινότυπη, όμως, δεν είναι, καθώς παρουσιάζει διαφορετικούς τρόπους που κάποιο άτομο μπορεί να μπλέξει με τη μάστιγα των ναρκωτικών και μάλιστα τόσο ύπουλα που να μην καταλάβει ότι είναι πολύ αργά για να ξεφύγει. Το “Requiem for a dream” αποτελεί λοιπόν, ένα ψυχολογικό δράμα που προκάλεσε τριγμούς στις δυτικές κοινωνίες, ειδικά στην Αμερική όπου η διέξοδος για το αμερικάνικο όνειρο, δηλαδή τον εύκολο πλουτισμό  και την επιτυχία, περνά μέσα από το ντελιριακό φάσμα των ουσιών. Φυσικά η μάστιγα των ναρκωτικών δεν είναι ζήτημα απόλυτα ταξικό, καθώς δεν κάνει διακρίσεις  φύλου, φυλής ή κοινωνικής τάξης. Απλά στο συγκεκριμένο σενάριο η οικονομική δυσπραγία των πρωταγωνιστών επιδεινώνει την κατάστασή τους και επιφέρει γρηγορότερα την κατάρρευσή τους. Το πρίσμα μέσα από το οποίο οι ήρωες βλέπουν τη ζωή είναι μέσα από παραμορφωτικούς φακούς ψευδαισθήσεων, παραληρημάτων και κατάθλιψης, όπου η νηφαλιότητα διαρκεί λίγο μέσα σε αυτόν τον φαύλο κύκλο που χαρακτηρίζει τον εθισμό σε ουσίες και ναρκωτικά.

Η Sara είναι μια γυναίκα μέσης ηλικίας, που ζει σε ένα διαμέρισμα που μοιάζει παλιό και κάπως φτωχικό, όπου η κύρια ενασχόλησή της είναι η παρακολούθηση τηλεόρασης. Ο γιος της ο Harry συνηθίζει να κλέβει την τηλεόραση της μητέρας του, όπου την πουλάει σε έναν παλαιοπώλη της γειτονιάς και κάθε φορά η μητέρα του πηγαίνει και την αγοράζει. Ο Harry έχει έναν κολλητό φίλο, τον Tyronne, με τον οποίο συνεργάζεται και μαζί πουλούν κοκαΐνη, αλλά κάνουν και χρήση. Επίσης, ο Harry έχει μια κοπέλα, την Marion, η οποία είναι κι αυτή χρήστης κοκαΐνης. Το σενάριο δεν μας δίνει πληροφορίες για το πώς ξεκίνησαν τη χρήση τους οι τρεις νέοι, αλλά μας δίνει αρκετά λεπτομερώς το πώς ξεκίνησε τη χρήση ουσιών η Sara. Μια πρόσκληση για να λάβει μέρος σε ένα από τα αγαπημένα της τηλεοπτικά show την ωθεί στο να ξεκινήσει εξαντλητική δίαιτα ώστε να καταφέρει να χωρέσει στο αγαπημένο της κόκκινο φόρεμα που φορούσε πριν πολλά χρόνια. Έτσι, καταφεύγει σε έναν γιατρό, ο οποίος της χορηγεί αμφεταμίνες για να χάσει γρήγορα βάρος. 

 

Οι αμφεταμίνες συνταγογραφήθηκαν πριν 70 χρόνια για την απώλεια βάρους (Abel & O’ Brien, 2015). Αυτός ο πειθαναγκασμός την οδηγεί στην ανορεξία αλλά επίσης στο να περάσει από την εξάρτηση στην κατάχρηση και τελικά στον εθισμό. Όπως είδαμε η Sara έπαιρνε συνδυασμό χαπιών, όπου εκτός από τις αμφεταμίνες θα πρέπει να έπαιρνε και βενζοδιαζεπίνες για να κοιμάται το βράδυ. Προφανώς, επειδή η Sara από κάποια στιγμή και έπειτα άρχισε να βλέπει οράματα είναι πιθανό να έπαιρνε επίσης παραισθησιογόνα. Η Sara επαναλάμβανε ότι ήταν μόνη και μάλλον είχε κατάθλιψη, καθώς η διαταραχή υπερφαγίας συνδέεται με την κατάθλιψη και επίσης η βουλιμία συνδέεται με τον εθισμό σε ουσίες (Abel & O’ Brien, 2015).

Όσον αφορά στους δύο νεαρούς και στην κοπέλα διαπιστώνουμε ότι οι δύο άντρες είχαν τραύμα που προέκυπτε από τη σχέση με τη μητέρα τους, καθώς ο ένας ένιωθε νοσταλγία και ο άλλος τύψεις που της έκλεβε την αγαπημένη της τηλεόραση. Η απουσία υποστηρικτικού περιβάλλοντος προκαλεί άγχος και είναι ένας κοινωνικός παράγοντας που συνδέεται με τη φτωχή οικονομική κατάσταση του ατόμου. Το τραύμα σχετίζεται με τον εθισμό, καθώς τα δύο τρίτα των ανθρώπων που αναζητούν θεραπεία για τον εθισμό ανέφεραν ένα ή περισσότερα τραυματικά γεγονότα ζωής (Abel & O’ Brien, 2015; Back et al., 2008; Clark, Masson, Delucchi, Hall, & Sees, 2001). Προφανώς, τα άτομα με εθισμό σε ουσίες, αφού δεν μπορούν να έχουν σταθερή σχέση με κάποιο σημαντικό άλλο (significant other), τότε ψάχνουν να βρουν αυτή τη σταθερότητα στις ουσίες. Δίνεται έτσι έμφαση στο πόσο επικίνδυνος και πόσο σκληρός είναι ο κόσμος των ναρκωτικών, ένας κόσμος από τον οποίο είναι δύσκολη η διαφυγή.

 

Βιβλιογραφία

Abel, N.J. & O’ Brien, J.M. (2015). Treating addictions with EMDR therapy and the stages of change. New York: Springer Publishing Company, LLC.

Back, S. E., Brady, K. T., Waldrop, A. E., Yeatts, S. D., McRae, A. L., & Spratt, E. (2008). Early life trauma and sensitivity to current life stressors in individuals with and without cocaine dependence. The American Journal of Drug and Alcohol Abuse, 34 (4), 389–396.

Clark, H. W., Masson, C. L., Delucchi, K. L., Hall, S. M., & Sees, K. L. (2001). Violent traumatic events and drug abuse severity. Journal of Substance Abuse Treatment, 20 (2), 121–127.

 

Κουραβάνας Νικόλαος- Παπαδοπούλου Ελένη, Ψυχολόγος, MSc.

Μια εξαπατημένη γενιά, κατά τον Μπουρντιέ

 * Από Παπαδόπουλο Βαγγέλη, Κοινωνικό Λειτουργό

 

Στρατηγικές αναμετατροπής και μορφολογικοί μετασχηματισμοί

Μια από τις στρατηγικές της επιχειρηματικής αστικής τάξης προκειμένου να διατηρήσει τη θέση της από τους κληρονόμους της, είναι η αναμετατροπή του οικονομικού κεφαλαίου σε σχολικό κεφάλαιο, ώστε να αποκομίσει ένα μέρος από τα κέρδη των επιχειρήσεων με τη μορφή μισθών. 

Ο καιρός της κατανόησης

Οι κάτοχοι των υποβαθμισμένων πτυχίων δυσκολεύονται να παραδεχθούν αυτή την υποβάθμιση των πτυχίων τους με τα οποία ταυτίζονται. Προκειμένου να περισώσουν την αυτοεκτίμησή τους προσηλώνονται στην ονομαστική αξία των πτυχίων τους και των θέσεων εργασίας τους, θεωρώντας πως ο μισθός τους είναι πληρωμή για τα χρόνια που ξόδεψαν ώστε να σπουδάσουν. Κάποιες φορές συμβαίνει οι κάτοχοι υποβαθμισμένων τίτλων στην προσπάθειά τους να υπερασπιστούν την αξία των πτυχίων τους, να αρνούνται να «πουλήσουν την εργασιακή τους δύναμη στην τιμή που τους προτείνεται» και προτιμούν να μείνουν άνεργοι προσδίδοντας στην ανεργία ένα νόημα ατομικής απεργίας (Bourdieu, 2018: 188-190).

 

Μια εξαπατημένη γενιά

Η νέα γενιά σε σχέση με την προηγούμενη πλήττεται αρκετά, εφόσον κατέχει υποβαθμισμένα πτυχία και ως εκ τούτου λιγότερα οφέλη από όσα είχε η προηγούμενη γενιά κι αυτή η κατάσταση οδηγεί σε απογοήτευση απέναντι στο ίδιο το σχολείο, αλλά και γενικότερα σε όλους τους θεσμούς καθώς και μνησικακία και πολλές φορές εξέγερση.

 

Η πάλη ενάντια στην απόταξη

Οι δρώντες για να αποφύγουν την υποβάθμιση των πτυχίων τους που προκύπτει από τον πολλαπλασιασμό των πτυχιούχων βρίσκονται ανάμεσα στις προοπτικές που προσφέρονται αντικειμενικά και στις ρεαλιστικές βλέψεις που συνδέονται με «το προϊόν μιας άλλης κατάστασης των αντικειμενικών προοπτικών». Έτσι, παρατηρείται το φαινόμενο να διακόπτεται η ατομική ή η συλλογική τροχιά και οι βλέψεις να διαγράφονται πάνω από την πραγματική τροχιά του γιου ή του εγγονού, ο οποίος υπό το βάρος έλλειψης του κοινωνικού κεφαλαίου επιλέγει να απασχοληθεί με κάτι άλλο από αυτό που σπούδασε πιο πραγματικό και λιγότερο φαντασιακό. Παραδείγματος χάριν, ο απόφοιτος νομικής να στραφεί στην πολιτιστική δημιουργική απασχόληση.      

Μιλώντας για πολιτιστική απασχόληση, ο Μπουρντιέ αναφέρεται σε ένα άλλο φαινόμενο που παρατηρείται σε νεότερους τομείς, όπως είναι οι μεγάλες δημόσιες ή ιδιωτικές επιχειρήσεις πολιτιστικής και καλλιτεχνικής παραγωγής, λόγου χάρη ραδιόφωνο, τηλεόραση, μάρκετινγκ, διαφήμιση, κ.τ.λ. Οι θέσεις σε αυτό τον χώρο δεν έχουν αποκτήσει ακόμα την ακαμψία των παλιών γραφειοκρατικών επαγγελμάτων και οι προσλήψεις γίνονται στη βάση με κοοπτάτσια, δηλαδή στη βάση των σχέσεων και των συγγενειών της έξης μάλλον, παρά στο όνομα των τίτλων σπουδών.

Έτσι, πολλοί νέοι που προέρχονται από την Παρισινή αστική τάξη αντί να εισέλθουν σε ένα επάγγελμα πλήρως προσδιορισμένο, αλλά οριστικό, όπως το καθηγητικό, επιλέγουν να σταδιοδρομήσουν σε επαγγέλματα που τους δίνουν μεγαλύτερη επαγγελματική αποκατάσταση και για αυτό ακολουθούν ειδικούς τίτλους σπουδών, όπως σχολές κινηματογράφου ή φωτογραφίας, πτυχίο κοινωνιολόγου ή ψυχολόγου κ.τ.λ., τα οποία όμως δίνουν πρόσβαση μόνο για όσους είναι σε θέση να προσθέσουν στους τυπικούς αυτούς τίτλους και τους πραγματικούς.

Παρακάτω, αναφέρεται στο πώς τα γραφειοκρατικά κανονιστικά πρότυπα αναπαράγουν κάποια στερεότυπα για τη γυναίκα και την εικόνα του σώματός της. Στην πραγματικότητα η ίδια η γυναίκα αντλεί κάποιο επαγγελματικό όφελος από τη γοητεία της και άρα μια αξία στην αγορά εργασίας.

 

Οι αγώνες ανταγωνισμού και η μετάθεση της δομής

«Οι στρατηγικές αναμετατροπής δεν είναι τίποτα άλλο από μια έκφανση των μόνιμων δράσεων και αντιδράσεων μέσω των οποίων κάθε ομάδα πασχίζει να διατηρήσει ή να αλλάξει τη θέση της στην κοινωνική δομή ή ακριβέστερα σε ένα στάδιο της εξέλιξης των διαιρεμένων σε τάξεις κοινωνιών όπου μπορεί κανείς να διατηρήσει μόνο διά της αλλαγής, να αλλάξει για να διατηρήσει» (Bourdieu, 2018: 204).

Στην εκπαίδευση διαπιστώνονται διαφοροποιήσεις ως προς το επίπεδο κοινωνικής ιεραρχίας. Για παράδειγμα, στην ανώτατη εκπαίδευση, οι φοιτητές που προέρχονται από τις λαϊκές τάξεις «απωθούνται» όπως ο ίδιος ο Bourdieu αναφέρει προς τη φιλοσοφική και τη φυσικομαθηματική σχολή ή προς τις σύντομες καταρτίσεις τεχνικού χαρακτήρα, ενώ από την άλλη οι φοιτητές που προέρχονται από την κυρίαρχη τάξη κατευθύνονται προς επιλογές σχολών κύρους όπως η ιατρική ή αν δεν ήταν πολύ καλοί μαθητές, προς τις μικρές σχολές εμπορίου και διαχείρισης.

«Η διαλεκτική της απόταξης και της ανάταξης από την οποία εκπηγάζουν παντός είδους κοινωνικές διεργασίες συνεπάγεται και επιβάλλει ότι όλες οι ενδιαφερόμενες ομάδες τρέχουν στην ίδια κατεύθυνση, προς τους ίδιους στόχους, τις ίδιες ιδιότητες, όσες τους υποδεικνύονται από την ομάδα που καταλαμβάνει την πρώτη θέση στον αγώνα δρόμου…» (Bourdieu, 2018: 217). Επίσης, ουσιαστικά αυτή η ιδιόμορφη πάλη των τάξεων, δηλαδή η πάλη ανταγωνισμού, λαμβάνει τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, επειδή τα μέλη των κυριαρχημένων τάξεων επιτρέπουν να τους επιβληθεί αυτή η πάλη, καθώς αποδέχονται τα όποια διακυβεύματα προτείνονται από τους κυρίαρχους.

 

Bourdieu, P. (2018). Η διάκριση. Κοινωνική κριτική της καλαισθητικής κρίσης. Αθήνα: Πατάκης.

 

 

Παπαδόπουλος Βαγγέλης, Κοινωνικός Λειτουργός

papevag90@yahoo.gr

Το όνειρο στον Φρόυντ

Το όνειρο είναι η βασιλική οδός για το ασυνείδητο, ο δρόμος για να φτάσουμε στις ασυνείδητες εκφάνσεις της ψυχής, ο τρόπος για να έρθουμε σε επαφή και να επεξεργαστούμε ότι υπάρχει στο ασυνείδητο. Το όνειρο αποτελείται από το έκδηλο όνειρο, που είναι αυτό που θυμόμαστε όταν ξυπνάμε και από το λανθάνον όνειρο που είναι αυτό που μεταφέρει τις πληροφορίες από το ασυνείδητο. Το έκδηλο περιεχόμενο είναι αυτό που βλέπουμε και θυμόμαστε, έχει συνειρμό και σαφές νόημα, ενώ το λανθάνον περιεχόμενο είναι αυτό που μας φαίνεται ασυνάρτητο, συγκεχυμένο και ανόητο. 

 

Υπάρχουν, δηλαδή, εκείνα τα όνειρα τα οποία έχουν νόημα και ταυτόχρονα είναι και κατανοητά, μας δίνουν κάποιες πληροφορίες και μπορούμε να τα συνδέσουμε με την καθημερινότητά μας και με την ψυχική μας ζωή, όμως, υπάρχουν και πολλά όνειρα τα οποία είναι ιδιαίτερα σύντομα και δεν μας προκαλούν καμία έκπληξη και κανένα ενδιαφέρον, κυρίως γιατί μας φαίνονται ακατανόητα. Το περιεχόμενο του ονείρου είναι περιεκτικό και πολύ πιο σύντομο από τις σκέψεις του, τις οποίες αντικαθιστά, ενώ η ανάλυση αποκαλύπτει πως ένα ασήμαντο γεγονός που συνέβη πριν το όνειρο είναι ο υποκινητής του ονείρου.

Το υλικό που καταλήγει στο όνειρο αποτελείται από ιδέες που έχουν συμπυκνωθεί και δημιουργούν την κατάσταση του ονείρου. Στο όνειρο μπορεί να εμφανιστούν ένα ή περισσότερα κοινά σημεία που καλύπτουν τη συνολική εικόνα. Όταν δεν υπάρχουν κοινά σημεία ανάμεσα στις ονειρικές ιδέες τότε μπορεί να εμφανιστούν περισσότερα παράξενα στοιχεία που δημιουργούν μια ασάφεια. Σε περίπτωση που δεν υπάρχουν κοινά σημεία ανάμεσα στις ονειρικές ιδέες τότε η διεργασία του ονείρου συμβάλλει στη διαμόρφωση του τελικού ονείρου. Μέσα από την αλλαγή της λεκτικής διατύπωσης της μιας από τις ονειρικές ιδέες τότε μπορούν να έρθουν πιο κοντά οι ονειρικές ιδέες. Η διεργασία της συμπύκνωσης του ονείρου μπορεί να εξηγήσει συγκεκριμένα συστατικά μέρη του περιεχομένου του ονείρου που είναι μοναδικά σε αυτό και δεν μπορούν να εξηγηθούν με βάση τη συνείδηση. Για παράδειγμα, μπορούμε να συνθέσουμε κάποιο πρόσωπο δίνοντάς του χαρακτηριστικά από τον έναν και τον άλλο ή δίνοντάς του τη μορφή του ενός ενώ στο όνειρο σκεφτόμαστε το όνομα του άλλου. Μπορούμε έτσι να συγκεντρώσουμε πολλά διαφορετικά άτομα σε ένα και μοναδικό εκπρόσωπο.

 

Μέσα από την ανάλυση μπορούμε να φτάσουμε σε κάποια ονειρική ιδέα, κατανοώντας ότι το έκδηλο περιεχόμενο του ονείρου πραγματεύεται τελείως διαφορετικά πράγματα από το λανθάνον περιεχόμενο.

«Κατά τη διάρκεια της εργασίας του ονείρου η ψυχική ένταση περνάει από τις σκέψεις και τις παραστάσεις που τη δικαιούνται σε άλλες, που κατά την κρίση μου δεν έχουν αξίωση για τέτοια έμφαση. Καμία άλλη διεργασία δε συνεισφέρει τόσο πολύ στο να κρύψει το νόημα του ονείρου και να κάνει αγνώριστη τη συνάρτηση ανάμεσα στο περιεχόμενο του ονείρου και τις ονειρικές ιδέες. Κατά τη διάρκεια αυτής της διεργασίας, την οποία ονομάζω μετάθεση του ονείρου, βλέπω επίσης και την ψυχική ένταση, τη σημασία ή τα συναισθήματα των σκέψεων  να μετατρέπονται σε αισθησιακή ζωηρότητα. Αυτό που είναι πιο εμφανές στο περιεχόμενο του ονείρου μου φαίνεται δίχως άλλο το σημαντικότερο, σε ένα ασαφές στοιχείο του ονείρου όμως μπορώ συχνά να αναγνωρίσω το αμεσότερο προϊόν της κύριας ονειρικής ιδέας» (Φρόυντ, 2011, σελ. 37-38).

«Αυτό που ονόμασα μετάθεση του ονείρου θα μπορούσα να το χαρακτηρίσω και ως επανεκτίμηση του ψυχικού σθένους. Δεν έχω εξαντλήσει ωστόσο το φαινόμενο εάν δεν προσθέσω ότι αυτή η εργασία μετάθεσης ή επανεκτίμησης συμμετέχει στα μεμονωμένα όνειρα άλλοτε λιγότερο και άλλοτε περισσότερο. Υπάρχουν όνειρα που δημιουργήθηκαν χωρίς σχεδόν καμία μετάθεση. Πρόκειται για εκείνα που είναι ταυτόχρονα και λογικά και κατανοητά, όπως π.χ. τα απροκάλυπτα όνειρα επιθυμιών που γνωρίσαμε. Σε άλλα όνειρα ούτε ένα κομμάτι των ονειρικών ιδεών δεν έχει διατηρήσει την ψυχική του αξία ή κάθε τι ουσιώδες δεν έχει διατηρήσει την ψυχική του αξία ή κάθε τι ουσιώδες στις ονειρικές ιδέες παρουσιάζεται αντικατεστημένο από δευτερεύοντα στοιχεία και ενδιάμεσα μπορούμε να αναγνωρίσουμε ολόκληρη τη σειρά των μεταβάσεων. Όσο πιο σκοτεινό και συγκεχυμένο είναι το όνειρο, τόσο περισσότερο ο σχηματισμός του οφείλεται στο στοιχείο της μετάθεσης» (Φρόυντ, 2011, σελ. 38-39).

 

Μέσα από την ανάλυση μπορούμε να αναιρέσουμε τη συμπύκνωση του ονείρου και να φθάσουμε στις πληροφορίες που σχετίζονται με τους υποκινητές του ονείρου και τη σχέση του ονείρου με την άγρυπνη ζωή του ατόμου. Ορισμένα όνειρα συνδέονται άμεσα με τις εμπειρίες της ημέρας, ενώ άλλα δεν έχουν καμία σχέση με αυτές. Η διεργασία της μετάθεσης βοηθάει ώστε στο όνειρο αντί για μια συνταρακτική εντύπωση να μας μείνει μια αδιάφορη εντύπωση, που δεν θα μας προκαλέσει κανένα έντονο συναίσθημα.

«Το όνειρο δεν ασχολείται ποτέ με πράγματα που δεν αξίζει να ασχοληθούμε μαζί τους ούτε κατά τη διάρκεια της ημέρας και τα ασήμαντα, που δε μας ενδιαφέρουν την ημέρα, δεν μπορεί ούτε αυτά να τα παρακολουθήσει κατά τη διάρκεια του ύπνου»  (Φρόυντ, 2011, σελ. 41).

Το περιεχόμενο του ονείρου δεν αποτελείται μόνο από καταστάσεις αλλά περιλαμβάνει και ασύνδετα τμήματα από οπτικές εικόνες, ομιλίες, ακόμη και κομμάτια από αμετάλλακτες σκέψεις. Επομένως, υπάρχουν όνειρα που είναι τελείως παραμορφωμένα, χωρίς να συνδέονται με τη δική μας πραγματικότητα, υπάρχουν όνειρα που συνδέονται με την εκπλήρωση επιθυμιών, αλλά και όνειρα που είναι τρομακτικά και προκαλούν δυσάρεστα συναισθήματα.

 

Freud, S. (2011). Το όνειρο. Όνειρο και τηλεπάθεια. Αθήνα: Νίκας, Ελληνική Παιδεία.   

Freud, S. (2013). Η ερμηνεία των ονείρων. Αθήνα: Επίκουρος. 

 

Κουραβάνας Νικόλαος- Παπαδοπούλου Ελένη, Ψυχολόγος, MSc.