Ο Αριστοτέλης προβληματίστηκε και
ανέπτυξε ιδέες και απόψεις για πολλά θέματα που άπτονται της ψυχολογίας. Δεν
είναι τυχαίο που ακόμη και σήμερα θεωρείται ο Πατέρας της Ψυχολογίας, καθώς
προσέγγισε και προσδιόρισε βασικές έννοιες, όπως ψυχή, σώμα, αισθήσεις, σκέψη
και νους.
Τι είναι η ψυχή;
«ἡ ψυχή δέ τοῦτο ᾧ ζῶμεν καί
αἰσθανόμεθα καί διανοούμεθα πρώτως»
Ένα θέμα το οποίο μελέτησε και
ανέπτυξε διεξοδικά ο Αριστοτέλης, ενώ σήμερα αποτελεί το βασικό αντικείμενο της
ψυχολογίας χωρίς όμως να γίνεται άμεση αναφορά, είναι η ψυχή. Ο ορισμός του
Αριστοτέλη για την ψυχή υποδεικνύει ότι όλα όσα γνωρίζουμε είναι μια ενοποίηση
του υποκειμένου και του αντικειμένου και είναι η εμψύχωση του σώματος (Russon, 1996).
Ο Αριστοτέλης αναρωτιέται αν η
ψυχή αποτελείται από κάτι υλικό, και πιο συγκεκριμένα από κάποιο από τα τέσσερα
στοιχεία (αέρας, γη, νερό, φωτιά). Ωστόσο, αναφέροντας ότι η ψυχή δεν πρέπει να
αποτελείται από κάποιο στοιχείο για να κατανοήσει ένα αντίστοιχο εξωτερικό
στοιχείο (Ο Αριστοτέλης ρωτά: η ψυχή για να αντιληφθεί ένα λίθο θα πρέπει να
έχει μέσα της λιθάρια;), καταλήγει ότι έχει άυλη υπόσταση. Θεωρεί ότι η ψυχή
λειτουργεί με βάση αυτό που ζούμε, αισθανόμαστε και σκεφτόμαστε, ενώ κύρια
χαρακτηριστικά της είναι ο λόγος (αιτιολογική αρχή) και η μορφή (είδος), αλλά
όχι η ύλη. Επιπλέον, κάνει λόγο για την επικυριαρχία της ψυχής πάνω στα υλικά
στοιχεία, ένα από τα οποία είναι ο νους, τον οποίο επίσης θεωρεί άυλο.
Επομένως, η ψυχή καθώς και ο νους είναι άυλα και τίποτα δεν μπορεί να είναι ανώτερο
από αυτά και να άρχει πάνω σε αυτά (Ιεροδιακόνου, 2004).
Σύμφωνα με τον Ιεροδιακόνου
(2004), οι ορισμοί του Αριστοτέλη για την ψυχή διαιρούνται σε τρεις βασικές
κατηγορίες. Με βάση την πρώτη κατηγορία, η ψυχή θεωρείται αιτία και αρχή του
ζωντανού σώματος. Ως αιτία η ψυχή είναι πηγή από όπου προέρχεται η κίνηση (οι
διεργασίες ενός ζωντανού οργανισμού), σκοπός χάριν του οποίου λαμβάνουν χώρα τα
διάφορα φαινόμενα και ουσία των έμψυχων σωμάτων (ύλη που αποτελείται από
αδιαμόρφωτα στοιχεία και είδος που αναφέρεται στη μορφή που παίρνει η ύλη). Στο
ερώτημα αν κάθε λειτουργία, όπως η σκέψη. η αίσθηση και η κίνηση, εκδηλώνεται
μέσα από ολόκληρη την ψυχή, δίνει την απάντηση ότι η ψυχή χαρακτηρίζεται από
ενότητα και είναι αδιαίρετη.
Η δεύτερη κατηγοριοποίηση γίνεται
με βάση τις λειτουργίες της ψυχής. Η ψυχή ορίζεται μέσα από τη θρεπτική
λειτουργία, την αισθητική, τη διανοητική, την κινητική και την κρίση, ενώ
αποτελεί την αρχή αυτών των λειτουργιών και ορίζεται μέσα από αυτές. Τις
λειτουργίες που υπάρχουν μέσα στην ψυχή τις διαχωρίζει σε ανώτερες και
κατώτερες
Τέλος, η τρίτη κατηγοριοποίηση
αντιμετωπίζει την ψυχή ως είδος, δύναμη και ενέργεια. Η ψυχή είναι ουσία ως
μορφή του φυσικού σώματος (είδος) και η πρώτη εντελέχεια ενός φυσικού σώματος,
το οποίο διαθέτει εν δυνάμει ζωή. Η εντελέχεια είναι η ολοκλήρωση του σκοπού
και η ψυχή συμβάλλει στην ολοκλήρωση του προορισμού του υλικού σώματος, ενώ
χαρακτηρίζεται ως ενεργοποιός και ζωοποιός προς το σώμα. Επίσης, ο εν λόγω φιλόσοφος συνδέει την ψυχή
ως αιτία και αρχή με την έννοια της ζωής. Η ψυχή παρουσιάζεται από το
Σταγειρίτη φιλόσοφο ως «η κινητοποιός βάση και ενεργοποιός δύναμη όλων των
φαινομένων ενός τέτοιου οργανισμού» (Ιεροδιακόνου, 2004, σελ. 203).
Η ψυχή καθορίζει λειτουργίες όπως
τον ύπνο και την εγρήγορση, όπου ο Αριστοτέλης αναφέρει ότι κατά τον ύπνο έχει
κανείς γνώσεις αλλά δεν ενεργεί, ενώ κατά την εγρήγορση εκδηλώνει τη θεωρητική
του γνώση, ενώ ένα ακόμη παράδειγμα που αναφέρει ο φιλόσοφος αφορά την όραση,
στο οποίο ο οφθαλμός αποτελεί το υλικό υπόβαθρο της όρασης, ενώ όταν απουσιάσει
η όραση, ο οφθαλμός παραμένει οφθαλμός μόνο στο όνομα.
«Ἡ ψυχή τά ὄντα πώς ἐστι πάντα» (Η ψυχή είναι όλα τα όντα μαζί), καθώς τα όντα
είναι αισθητά ή νοητά, όπου η βαθιά γνώση (επιστήμη) είναι όλα τα νοητά
(επιστητά) και η αισθητηριακή αντίληψη όλα τα αισθητά. Σύμφωνα με τον
Ιεροδιακόνου (2004) η άποψη αυτή του Αριστοτέλη για την ψυχή συνδέεται με τη
σύγχρονη άποψη για τον τρόπο διαμόρφωσης του ψυχολογικού κόσμου του ανθρώπου,
μέσα από τις εμπειρίες που βιώνει, μέσω της αισθητηριακής αντίληψης και από τις
γνώσεις που αποκτά. Ωστόσο, ο προαναφερόμενος συγγραφέας παρατηρεί ότι από στις
αναλύσεις του Αριστοτέλη απουσιάζει ο συναισθηματικός παράγοντας, ο οποίος
σήμερα θεωρείται ότι παίζει σημαντικό ρόλο στην αισθητηριακή ή νοητική πρόσληψη
και επεξεργασία εξωτερικών ερεθισμάτων.
Σχέση ψυχής- σώματος
«ἒοικε δέ καί τά τῆς ψυχῆς πάθη
πάντα εἶναι μετά σώματος»
Όσον αφορά τη σχέση του σώματος
με την ψυχή, ο Αριστοτέλης διατυπώνει την άποψη ότι η ψυχή δεν είναι κάτι
υλικό, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν έχει καμία σχέση με το σώμα. Η συσχέτιση
είναι άμεση, καθώς χωρίς το σώμα δεν μπορεί να υπάρξει η ψυχή και χωρίς την
ψυχή δεν μπορεί να υπάρξει το σώμα και πιο συγκεκριμένα κάποιοι τύποι σώματος
(Χριστοδούλου, 2000). Ακόμη, θεωρεί ότι όταν πάσχει το ένα επηρεάζεται και το
άλλο. Έτσι, με τα συναισθήματα πάσχει ταυτόχρονα και το σώμα, για παράδειγμα η
οργή είναι μια ψυχική διεργασία που εκδηλώνεται στο σώμα ή αποτελεί μέρος του
σώματος ή λειτουργία που οφείλεται σε ένα συγκεκριμένο αίτιο για ένα
συγκεκριμένο σκοπό.
Ο Σταγειρίτης φιλόσοφος
επισημαίνει ότι η καρδιά, ως όργανο του σώματος, συμμετέχει στις ψυχικές
εκδηλώσεις, ενώ πιστεύει ότι οι διεργασίες αυτές δεν είναι μεμονωμένα φαινόμενα
της ψυχής. Όσον αφορά τα παθήματα της ψυχής τα χαρακτηρίζει ως λόγους (έννοιες,
σκέψεις, στόχοι), οι οποίοι εκδηλώνονται μέσα από την ύλη. Στη φράση «Δῆλον ὃτι τά πάθη λόγοι ἔνυλοί εἰσιν», ο φιλόσοφος με τον
όρο «ἒνυλοι»
αναφέρεται στο αδιαχώριστο και αδιάσπαστο της σχέσης ψυχής και σώματος.
Επίσης, υποστηρίζει ότι ο
άνθρωπος μέσω της ψυχής ελεεί, μαθαίνει ή διανοείται, ενώ θεωρεί ότι είναι το
όλον και το σημαντικό και σε αυτόν ανήκουν η ψυχή και το σώμα. Αναφορικά με τις
σχέσεις ψυχής και σώματος, θεωρεί ότι δεν συμβαίνουν τυχαία, αλλά «τό μέν ποιεί
τό δε πάσχει». Η ψυχή δηλαδή κινητοποιεί και το σώμα υφίσταται την
κινητοποίηση, η ψυχή ενεργεί και το σώμα υπόκειται στην ενέργεια (Ιεροδιακόνου,
2004).
Η συσχέτιση σώματος και ψυχής που
έκανε ο Αριστοτέλης μέσα από τις βιολογικές του έρευνες είναι πολύ κοντά στις
σύγχρονες αντιλήψεις (Ιεροδιακόνου, 2004, Χριστοδούλου, 2000). Σήμερα ωστόσο, η
ψυχολογία και η ψυχιατρική ασχολούνται κυρίως με τις εκδηλώσεις της ψυχής. Η
ψυχοσωματική καταλαμβάνει σημαντικό μέρος της σημερινής ψυχολογίας και
ψυχοπαθολογίας. Ο Αριστοτέλης διαπραγματεύεται τη σχέση ψυχής και σώματος στα
κείμενα του «Περί ψυχής» και καταλήγει ότι η ψυχή είναι η αιτία για την ύπαρξη
και την ενεργοποίηση των οργάνων του σώματος, αλλά και αυτά λειτουργούν για
χάρη της.
«διά γάρ τήν κοινωνίαν τό μέν ποιεῖ
τό δέ πάσχει καί τό μέν κινεῖται τό δέ κινεῖ»
Αισθήσεις
«αἰσθανόμεθα ὃτι ὁρῶμεν καί ᾀκούομεν»
Ο Αριστοτέλης ασχολείται με το
ζήτημα των αισθήσεων και των αισθητηρίων στο «Περί ψυχής» καθώς και στο «Περί
αισθήσεως και αισθητών». Την αίσθηση τη θεωρεί αποτέλεσμα μιας κινητοποίησης
και μιας διεργασίας. Τα αισθητήρια όργανα δεν λειτουργούν από μόνα τους, χωρίς
τον ερεθισμό από εξωτερικά ερεθίσματα δεν ενεργοποιούνται ώστε να υπάρξει
αίσθηση. Επιπλέον, υποστηρίζει ότι οι αισθήσεις είναι πέντε –όραση, ακοή,
όσφρηση, γεύση και αφή- όπως και σήμερα, ενώ τα αισθητά αντικείμενα μπορεί να
είναι ιδιαίτερα για κάθε αισθητήριο, μπορεί να είναι κοινά ή μπορεί να είναι
«κατά συμβεβηκός», όταν το άτομο τα αντιλαμβάνεται περιστασιακά και κατά
σύμπτωση.
Τον αρχαίο φιλόσοφο εκτός από την
αίσθηση της αντίληψης απασχόλησε και η συνείδηση του εαυτού. Εκτός από αυτό που
βλέπουμε, αναρωτήθηκε για τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε αυτό που βλέπουμε. Ως
σημαντικότερη και πιο βασική αίσθηση θεωρεί την αφή, την οποία ορίζει ως «το ἒσχατον αἰσθητήριον» (την ανώτατη
αίσθηση).
Σκέψη, νους, νόηση
«λέγω δέ νοῦν ᾧ διανοεῖται
καί ὑπολαμβάνει ἡ ψυχή»
Η σκέψη αποτελεί μια από τις
τρεις σημαντικότερες λειτουργίες μαζί με το συναίσθημα και τη βούληση που
εξετάζονται σήμερα στα πλαίσια της ψυχολογίας και της ψυχιατρικής
(Ιεροδιακόνου, 2004). Σήμερα, όσον αφορά τη σκέψη, τα δύο βασικά ζητήματα
ενασχόλησης είναι ο ειρμός και το περιεχόμενο της. Ο αρχαίος φιλόσοφος
ασχολείται περισσότερο με το νου, όρο που βρίσκεται πιο κοντά στη σύγχρονη
έννοια της σκέψης, τον οποίο ορίζει ως εκείνο με το οποίο διανοείται και
αντιλαμβάνεται η ψυχή, ενώ τον διαχωρίζει σε επιστήμη (βαθιά γνώση), δόξα
(γνώμη) και φρόνηση (ορθή άποψη μέσω της διεργασίας της σκέψης).
Η νόηση αποτελεί ξεχωριστό
φαινόμενο από την ψυχή και το σώμα. Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι τα συναισθήματα
επηρεάζουν τη λειτουργία του σώματος όχι όμως και τη νοητική λειτουργία, η
οποία αντιλαμβάνεται τα διάφορα είδη μέσα από τις παραστάσεις της φαντασίας,
ενώ η σκέψη (το νοητικόν) συλλογίζεται και αποφασίζει μέσα από τα είδωλα τη
φαντασίας ή τα νοήματα που έχει το άτομο στην ψυχή του. Η σκέψη συνδέεται με
όλες τις ψυχικές λειτουργίες του ατόμου, καθώς η ίδια ή η φαντασία είναι αυτές
που τις ενεργοποιούν και τις κινητοποιούν.
Ο Σταγειρίτης φιλόσοφος
συγκρίνοντας τον νου με την αισθητηριακή λειτουργία συμπεραίνει ότι ο νους
είναι απαθής, δεν πάσχει και δεν αλλοιώνεται, καθώς και κατανοεί τα πάντα, σε
αντίθεση με τις αισθήσεις, οι οποίες κατανοούν τα «ιδιαιτέρως αισθητά». Ακόμη,
αναφέρει ότι ο νους λειτουργεί χωριστά από το σώμα, ενώ η αισθητηριακή αντίληψη
δεν λειτουργεί χωρίς το σώμα. Επίσης, διαχωρίζει το νου σε «ποιητικόν», ο
οποίος αποτελεί την ενεργητική λειτουργία της σκέψης και σε «παθητικόν», ο
οποίος αφορά τη βιολογική βάση της σκέψης.
«εἰ γάρ γλυκύ, ὡδί κινεῖ τήν αἴσθησιν
ἢ τήν νόησιν.»
Βιβλιογραφία
Ιεροδιακόνου, Χ.Σ. (2004). Ψυχολογικά θέματα στον Αριστοτέλη: από τη
σκοπιά ενός ψυχιάτρου. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Μαστορίδη.
Russon, J.E. (1996). Self-
consciousness and the Tradition in Aristotle’s Psychology. Laval théologique et philosophique, 52 (3), 777- 803.
Χριστοδούλου, Ι.Σ. (2000). Αριστοτέλης. Περί Ψυχής: Εισαγωγή,
μετάφραση, σχόλια από Ι.Σ.Χριστοδούλου. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Ζήτρος.
