Ψυχανάλυση και παραμύθι

«Η ψυχαναλυτική συνεδρία ως παραμύθι και το αντίστροφο»

Σύμφωνα με τον Φρόυντ, τα όνειρα μοιάζουν με τα παραμύθια, καθώς περιλαμβάνουν εικόνες, κινούνται από εικόνα σε εικόνα, ενώ κυρίως εξερευνούν, δεν δίνουν ερμηνείες. Η ψυχανάλυση επικεντρώνει το ενδιαφέρον της στα βαθύτερα ψυχικά φαινόμενα και την ατομική ιστορία των ανθρωπίνων σχέσεων, συμβάλλοντας στην ανάπτυξη της σκέψης και της γνώσης με βάση τις ασυνείδητες διεργασίες που τις διέπουν. 

Ο Φρόυντ είχε τονίσει τη σημασία των παραμυθιών στην ψυχική ζωή των παιδιών, ενώ είχε παρατηρήσει ότι ορισμένα άτομα είχαν μετατρέψει το υλικό των παραμυθιών σε άμυνες ώστε να τις χρησιμοποιούν αντί για τις τραυματικές αναμνήσεις που έχουν βιώσει.

«Η Rivka Eifermann επισημαίνει, ότι τμήματα των παραμυθιών διατηρούνται σε κομμάτια του παιδικού εαυτού, στους ενήλικες. Επίσης, ότι η αναλυτική εργασία πάνω στο λανθάνον νόημα των παραμυθιών, μπορεί να οδηγήσει σε αυτογνωσία, ακόμα και αναλυτές, και αιφνιδιαστικά να αποκαλύψεις παραλλαγές παλαιών συγκρούσεων, απρόσμενα έντονες. Τα παραμύθια διαπραγματεύονται θέματα αναπτυξιακής φάσης σχετικά με ανεκπλήρωτες επιθυμίες, κινητοποιώντας δημιουργική φαντασία, ενώ στις προσπάθειές τους γίνονται εμφανείς η σχάση, ιδέες μεγαλείου, διαστρεβλώσεις της εικόνας σώματος και μαγική σκέψη. Τα αγαπημένα παραμύθια, σαν τα επαναλαμβανόμενα όνειρα, αναζητούν λύση σε αναπτυξιακές αγωνίες και αντιφάσεις του ιδεώδους Εγώ και της καθημερινής πραγματικότητας» (Αναστασόπουλος, 2018: 16).

Η ψυχανάλυση μπορεί να βοηθήσει το άτομο να αναδομήσει την ταυτότητά του, να αναπτύξει τη δημιουργικότητά του και να βρει περισσότερο νόημα στη ζωή του, ώστε να μπορέσει να την κατανοήσει. Η διαδικασία της ψυχοθεραπείας μοιάζει με το παραμύθι, όπου «ο κρυμμένος εαυτός, κακοπαθημένος από απώλειες και εγκαταλείψεις, επανακάμπτει μόνο μέσα από τη λυτρωτική δύναμη της αγάπης κάποιου, φέρνοντας κλινικό υλικό από ασθενή που μέσω προβλητικής ταύτισης έθεσε τα καλά του κομμάτια στον αναλυτή, για να τα διαφυλάξει. Αυτά συνήχησαν με χαμένα κομμάτια μη αναγνωρισμένων δυνατοτήτων του αναλυτή και τα έφεραν στην επιφάνεια, σε μια μετασχηματιστική εμπειρία αντικειμενοτρόπου σχέσης». Η ψυχανάλυση μοιάζει με το παραμύθι, καθώς και τα δύο παρέχουν ένα ταυτισιακό δεσμό και προστατευτικό χώρο για τη ζωντάνια του ατόμου που έχει χαθεί…  (Αναστασόπουλος, 2018: 16-17).

Τι είναι το αφήγημα;

Το αφήγημα είναι εξιστόρηση πραγματικών ή φανταστικών γεγονότων, που συχνά χρησιμεύουν για καθησυχασμό, ανακούφιση ή παρηγοριά. Πρόκειται για «εξιστόρηση μαγικών ή εξωπραγματικών κατορθωμάτων με ήρωες κυρίως άτομα της καθημερινότητας, που αποκτούν εξαιρετικές ικανότητες και αντιμετωπίζουν ιδιαίτερες δυσκολίες». Η πλοκή περιλαμβάνει μια σύγκρουση ανάμεσα στις δυνάμεις του καλού και του κακού. Πολλές φορές το αφήγημα αντανακλά την εικόνα του εαυτού που έχει ή επιθυμεί να έχει το άτομο ή η ομάδα, και το οποίο πλησιάζει στο ιδεώδες του Εγώ (Αναστασόπουλος, 2018: 17-18).

Τι είναι ο ψυχαναλυτικός λόγος;

Ο ψυχαναλυτικός λόγος είναι ταυτόχρονα εσωτερικός και εξωτερικός λόγος, που έχει ως στόχο να εκφράσει τις αναπαραστάσεις που υπάρχουν στο ασυνείδητο. «Αναλαμβάνει να εκφράσει με λόγια, ασυνείδητα βιώματα και μη αναπαραστάσιμες εμπειρίες. Συνδέει, συσχετίζει και αναλύει τον φαντασιωσικό εσωτερικό (μυθικό) κόσμο του συγκεκριμένου ατόμου στο οποίο απευθύνεται, με την παρελθούσα και τρέχουσα πραγματικότητα». Στηρίζεται στους συνειρμούς που παράγει ο θεραπευόμενος για να μετασχηματίσει στοιχεία του ψυχισμού του. «Θεραπευτής και θεραπευόμενος ξαναγράφουν τον εσωτερικό λόγο έκφρασης και κατανόησης της ιστορίας του» (Αναστασόπουλος, 2018: 18). Το παραμύθι, που διαμορφώνεται από τον αφηγητή, είναι μια κατασκευή της τοπικής κοινότητας ή καταστάλαγμα κάποιας ιστορίας, που γνωρίζει το άτομο (Αναστασόπουλος, 2018: 16).

 

Πηγή:

Αναστασόπουλος, Δ. (2018). Η ψυχαναλυτική συνεδρία ως παραμύθι και το αντίστροφο. Στο βιβλίο: Μύθος και Παραμύθι (Συλλογικό). Αθήνα: Νήσος.

 

Κουραβάνας Νικόλαος- Παπαδοπούλου Ελένη, Ψυχολόγος, MSc.

Διαβάζοντας: Το γατάκι που ήθελε να γίνει αστροναύτης…

Πρόκειται για ένα πρόσχαρο παραμυθάκι και είναι γραμμένο με τέτοιο τρόπο που μας μεταφέρει από το πρώτο λεπτό σε μια χαρούμενη ατμόσφαιρα και συνάμα αστεία, καθώς από ότι καταλαβαίνει κανείς και από τον τίτλο, ο κύριος ήρωας του παραμυθιού είναι ένα γατάκι που ονειρεύεται να γίνει αστροναύτης, κάτι που βέβαια δεν είναι και τόσο συνηθισμένο για ένα γατάκι…!!! Οπότε, μόνο και μόνο να το σκεφτεί κάποιος αυτό, αυτομάτως πλημμυρίζει με χαρούμενα συναισθήματα και θα λέγαμε ότι για τους μεγαλύτερους φέρνει στο νου την νοσταλγία των παιδικών χρόνων, όπου συνήθως οι μεγαλύτεροι ρωτάνε τα παιδιά: τι θα ήθελες να γίνεις όταν θα μεγαλώσεις; Και τα παιδιά συνήθως δεν ξέρουν τι θα θέλανε να γίνουν και απαντάνε κάποια επαγγέλματα που ίσως να τα έχουν εντυπωσιάσει, χωρίς να ξέρουν κι ακριβώς περί τίνος πρόκειται, αλλά κάπου έχουν ακούσει, κάπου έχουν δει, κάπου κι ως έναν βαθμό τους έχουν υπαγορεύσει οι γονείς τους τι θα «πρέπει» να κάνουν όταν μεγαλώσουν. 

Αυτό το γεγονός, δηλαδή η υπαγόρευση ή η προτροπή του παιδιού προς ένα συγκεκριμένο επάγγελμα χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή από τους γονείς. Δυστυχώς, οι γονείς άθελά τους προβάλλουν στα παιδιά τα όνειρα, τις επιθυμίες και τα θέλω που είχαν για τους εαυτούς τους και πιθανόν οι ίδιοι δεν κατόρθωσαν να πραγματοποιήσουν. Οι απαιτήσεις και οι προσδοκίες των γονιών, ώστε οι επιθυμίες τους να γίνουν επιθυμίες και των παιδιών τους, στερεί στα τελευταία την ελεύθερη βούληση και την χαρά να ξεδιπλώσουν τα δικά τους ταλέντα και να οδηγηθούν ελεύθερα προς την εξερεύνηση των δυνατοτήτων τους, των δικών τους επιθυμιών, να ξεδιπλώσουν και να εξερευνήσουν την ταυτότητά τους και τις δυνατότητες να διαγράψουν την μοναδική και ανεπανάληπτη πορεία τους στη ζωή κι ας υποπέσουν σε παραλείψεις και σε σφάλματα. Πώς αλλιώς θα μάθουν αν δεν πάρουν ρίσκα; Υπάρχει άραγε άνθρωπος που δεν έκανε ποτέ στην ζωή του λάθη; Εν πάση περιπτώσει, αυτή είναι μια πολύ μεγάλη συζήτηση που δεν εξετάζεται σε αυτό το παραμύθι, αλλά σίγουρα θα πρέπει να απασχολήσει τους γονείς ή τα πρόσωπα φροντίδας που με τα λόγια τους και τις συμβουλές τους επηρεάζουν τις ευαίσθητες καρδούλες των παιδιών. Ας μην υποτιμούμε τα παραμύθια, γιατί μπορούν να αποτελέσουν το έναυσμα ή την αφορμή να συζητηθούν ζητήματα που ξεπερνούν το περιεχόμενό τους, αλλά και την φαντασία μας. Η πυροδότηση συζητήσεων με αφορμή ένα παραμύθι, δεν είναι κάτι που θα έπρεπε να τρομάζει τους γονείς, αλλά να τους χαροποιεί, καθώς είναι πολύ καλύτερα να συζητούνται πράγματα που απασχολούν τους ίδιους και τα παιδιά από το να μην συζητούνται καθόλου και να θάβονται στο χρονοντούλαπο της προσωπικής ιστορίας του καθενός και να έρχονται πάλι στην επιφάνεια μετά από χρόνια σαν απορίες ή σαν απωθημένα.

Ας επανέλθουμε όμως πίσω στο βιβλίο μας. Όπως προαναφέραμε είναι ένα πολύ πρόσχαρο παραμύθι και εξιστορεί τις περιπέτειες ενός γατιού το οποίο επιθυμεί να γίνει αστροναύτης. Άραγε θα τα καταφέρει; Πολύ δύσκολο εγχείρημα όπως καταλαβαίνει κανείς… Και τι θα γίνει τελικά; Ποιο είναι αυτό το μήνυμα που θέλει να περάσει αυτό το παραμύθι; Μήπως ότι παρά την δυσκολία του εγχειρήματος εμείς πρέπει να συνεχίσουμε να προσπαθούμε και να επιμένουμε, γιατί ο επιμένων νικά; Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα είναι προφανής. Αυτό ακριβώς είναι το κεντρικό μήνυμα, ότι δηλαδή, δεν πρέπει να το βάζουμε κάτω!

Επίσης, ότι η στενοχώρια και η απογοήτευση σε καμία περίπτωση δεν μπορούν να βοηθήσουν, αλλά τουναντίον έχουν τα αντίθετα αποτελέσματα. Ίσως, τελικά αυτό που βοηθάει είναι να δούμε τα πράγματα με διαφορετικό τρόπο και να συμβιβαστούμε κάπως με τις επιλογές μας, χωρίς όμως να παραιτηθούμε από αυτές. Οπότε, το παραμυθάκι αυτό αναφέρεται σε πολύ μικρές ηλικίες και μας μιλά για τον ήρωα, τον Σείριο, το κάτασπρο και στρουμπουλό γατάκι, το οποίο είναι διαφορετικό γατάκι από όλα τα άλλα. 

 

Ως εκ τούτου, θα λέγαμε ότι αξίζει να διαβαστεί από τα παιδάκια αυτό το υπέροχο παραμύθι της Βασιλείου Λέττας, με την καταπληκτική εικονογράφηση της Αλεξάνδρου Μάρως, καθώς βοηθά τα παιδιά να περάσουν πιο ευχάριστα και δημιουργικά την ώρα τους, αλλά και να μπούνε και σε κάποιες βαθύτερες σκέψεις με την βοήθεια πάντα των γονιών ή του παππού ή της γιαγιάς ή του όποιου άλλου ατόμου φροντίδας του παιδιού. Σας ευχόμαστε καλή ανάγνωση!   

 

Πηγή:

Λέττας, Β. (2001). Το γατάκι που ήθελε να γίνει αστροναύτης. Μίνωας.

 

Κουραβάνας Νικόλαος, Παπαδοπούλου Ελένη, Ψυχολόγος, MSc.

 

Εφηβεία… η αυγή της ενήλικης ζωής!

Μια περίοδος δύσκολη, αλλά τόσο σημαντική! Ας την γνωρίσουμε καλύτερα…

 

Η εφηβεία και η διάκρισή της σε περιόδους

  Καταρχάς, είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι χρονικά η εφηβεία θεωρείται ότι καλύπτει ένα διάστημα 7-8 χρόνων, κυρίως εκείνο μεταξύ 12^ου και 19^ου έτους.  Πολλοί ερευνητές διακρίνουν την εφηβεία στις εξής περιόδους:

1)    Στην προεφηβεία (11^ος -13^ος χρόνος) όπου αρχίζουν να συντελούνται οι πρώτες διαφοροποιήσεις από την παιδική ηλικία.

2)   Στην κυρίως εφηβεία (13^ος / 14^ος -18^ος χρόνος) όπου συντελούνται οι πρώτες βιοσωματικές και ψυχολογικές αλλαγές.

3)   Στην όψιμη εφηβεία (18^ος - 20^ος χρόνος), όπου οι αλλαγές αποκρυσταλλώνονται οριστικά αλλά το άτομο δεν έχει ακόμη, για διάφορους λόγους, εισέλθει στην πλήρη ωριμότητα (Κουρκούτας, 2001, σσ. 26-27).

  Βέβαια, αξίζει να σημειώσουμε στο σημείο αυτό, ότι ορισμένα άτομα δεν εισέρχονται ποτέ στην κατάσταση του ενηλίκου.  Αυτό συμβαίνει αν η διαδικασία της εφηβείας παρατείνεται σε όλη τη διάρκεια της ζωής, ενταγμένη σε μια ενήλικη λειτουργία χάρη στην επανάληψη έντονων στιγμών πάθους, όπως καταστάσεις μεγάλων συγκρούσεων, έρωτα ή καταστάσεις εξάρτησης από τα γονεϊκά μορφοείδωλα (Κιτσίκη, 2007, σ. 111).

  Πάντως, η εφηβεία είναι η τελευταία φάση ανάπτυξης του ατόμου πριν την οριστική είσοδό του στην ωριμότητα ή ενήλικη ζωή.  Πρόκειται δηλ. για μία μεταβατική αναπτυξιακή και αυτόνομη περίοδο, διαθέτοντας εγγενείς και ειδικούς αναπτυξιακούς στόχους.  Με άλλα λόγια οι αλλαγές που συμβαίνουν στο άτομο είναι σε πολλά επίπεδα (γνωστικό, συναισθηματικό, σωματικό κ.α.), οι οποίες σηματοδοτούν την πρόοδο του ατόμου προς μία συνολική ψυχοσωματική ωρίμανση (Κουρκούτας, 2001, σσ. 27-28).

  Είναι σημαντικό να έχουμε υπόψη ότι σε γενικές γραμμές, η πορεία της σωματικής ανάπτυξης του εφήβου χαρακτηρίζεται ως γενική, ανομοιόμορφη και ιδιόρρυθμη: γενική, διότι η ίδια ανάπτυξη ισχύει για όλους τους εφήβους· ανομοιόμορφη, διότι είναι διαφορετική στα δύο φύλα· και ιδιόμορφη, λόγω των ατομικών διαφορών μεταξύ των εφήβων (Κουρκούτας,2001, σ.37).  Κατά αυτή την έννοια, θα μπορούσε να γενικεύσει κανείς αυτό τον συλλογισμό και για τα άλλα επίπεδα, μιας και ο κάθε άνθρωπος είναι διαφορετικός, αλλά θα μιλήσουμε εκτενέστερα για τις αλλαγές που συμβαίνουν στα διάφορα επίπεδα παρακάτω.

 

Η περίοδος της προεφηβείας

  Ας δούμε τι συμβαίνει στην προεφηβεία.   Η προεφηβεία είναι μία χρονική περίοδος κατά τη διάρκεια της οποίας τα παιδιά αγωνίζονται να αποκτήσουν σταθερές ταυτότητες και η κουλτούρα των συνομηλίκων δια μέσω της συμμετοχής τους σε ομάδες, τους παρέχει και μία αίσθηση αυτονομίας από τους ενηλίκους και ένα πεδίο για να αντιμετωπίσουν τις προκλήσεις και τις αβεβαιότητες μιας όλο και πιο πολύπλοκης πραγματικότητας.  Οι ομαδοποιήσεις με τα παιχνίδια και τις φιλίες, επιτρέπουν στους προεφήβους να παρατείνουν λίγο περισσότερο την παιδική ηλικία, αλλά ταυτόχρονα προετοιμάζονται για τη μετάβαση στην εφηβεία (James Youniss, 1999, σ.70).  Οι καθημερινές δραστηριότητες στις ομάδες, παρέχουν την δυνατότητα στους προέφηβους να διαπραγματευθούν αλλά και να εξερευνήσουν μια ποικιλία κανονιστικών προτύπων  που αφορούν σε ποικίλες διαδικασίες όπως την ατομική εμφάνιση και γενικά την προβολή του εαυτού, την ανάπτυξη της φιλίας, τις σχέσεις με το άλλο φύλο, τις προσωπικές φιλοδοξίες καθώς και τις σχέσεις με τους ενηλίκους ως αυθεντίες.  Όπως τα παιδιά της προσχολικής ηλικίας, έτσι και οι προέφηβοι εμπλέκονται συχνά σε είδη παιχνιδιού που χαρακτηρίζονται από την αμοιβαιότητα.  Βέβαια, οι προέφηβοι πλέον έχουν αναπτύξει αυξημένες γλωσσικές και πνευματικές ικανότητες κι έτσι ασκούν καλύτερο έλεγχο στο πότε και πώς θα γίνουν αυτά τα παιχνίδια.  Οι προέφηβοι, συμμετέχοντας σε οργανωμένα ή μη οργανωμένα παιχνίδια, είτε ακόμη σε λεκτικά παιχνίδια, καθώς και στην από κοινού αφήγηση ιστοριών, εξερευνούν τους κανόνες εξέλιξής τους και τις προσδοκίες από τον εαυτό τους, καθώς και τη θέση τους μέσα στην ομάδα των συνομηλίκων αλλά και των ενηλίκων (James Youniss, 1999, σ.51). 

  Όπως τα παιδιά της προσχολικής ηλικίας, έτσι και οι προέφηβοι, βλέπουν τους ενήλικες σαν να έχουν απόλυτη εξουσία πάνω στην καθημερινή τους ζωή.  Η διαμάχη με τους ενηλίκους είναι σχεδόν συνεχής κυρίως εξαιτίας του αισθήματος αυξημένης αυτονομίας των προεφήβων.  Οι προκλήσεις τους προς την εξουσία των ενηλίκων γίνονται ξαφνικά πιο άμεσες και πιο εκλεπτυσμένες από εκείνες των παιδιών της προσχολικής ηλικίας.  Οι προέφηβοι αρέσκονται στο να έχουν το πάνω χέρι στη σχέση τους με τους γονείς  και τους δασκάλους τους και συχνά κοροϊδεύουν τους κανόνες των ενηλίκων και μιμούνται με μια δόση υπερβολής τη στάση των ενηλίκων στην επιβολή των κανόνων (James Youniss,1999, σ.66).  Δηλαδή, οι προέφηβοι σε αντίθεση με τα παιδιά της προσχολικής ηλικίας είναι πιο ευαίσθητοι σ’ αυτό που θεωρούν υποκρισία ή αδικία των ενηλίκων και ενώνονται για να διεκδικήσουν τα δικαιώματά τους με ποικίλους τρόπους.  Μπορούν ακόμη να φτάσουν και να αντιμιλήσουν, να λογομαχήσουν ή και να υποδείξουν τις αδικίες.  Η ενεργή εναντίωση στην εξουσία των ενηλίκων όταν μάλιστα συνοδεύεται από μια τιμωρία, συχνά χαίρει εκτίμησης μεταξύ των προεφήβων.  Αυτό συμβαίνει διότι κερδίζοντας τη φήμη του ταραχοποιού, μπορούν να κατακτήσουν μια υψηλότερη θέση στην ομάδα των συνομηλίκων (James Youniss, 1999,σ.67). 

 

Η κυρίως εφηβεία

  Είναι γεγονός αφενός ότι η κουλτούρα των εφήβων είναι συνέχεια της αντίστοιχης κουλτούρας της παιδικής ηλικίας που την τροποποιεί ανάλογα με τους στόχους και τις ιδιορρυθμίες της εφηβείας (Corsaro & Eder, 1990 στο James Youniss). Αφετέρου, είναι γεγονός  ότι υπάρχει ένα σαφές εξελικτικό μοντέλο από την παιδική ηλικία που περνάει από την εφηβεία και καταδεικνύει ότι οι προσωπικότητες διαμορφώνονται μέσα σε ένα πολύπλευρο κοινωνικό σύστημα (James Youniss,1999, σ.38).  Ο βαθμός εξέλιξης των παιδικών χρόνων αποτελεί την προπαρασκευαστική φάση για την εξελικτική διαδικασία της ανάπτυξης.  Βέβαια, οι συμπεριφορές που ο έφηβος εκδηλώνει δεν μπορούν να θεωρηθούν μόνον σαν απότοκες του κοινωνικοπολιτισμικού συστήματος μέσα στο οποίο ζει.  Και αυτό διότι ο τρόπος που οι νέοι αντιδρούν στις εξωτερικές κοινωνικές αλλαγές, είναι εύκολο να μας παρασύρει και να μας απομακρύνει από την αναζήτηση της ατομικής σημασίας και ιδιαιτερότητας που παρουσιάζει κάθε περίπτωση.

  Η εσωτερίκευση του εξωτερικού κόσμου, η αυξανόμενη αυτονομία από το περιβάλλον, η εξάρτηση από νοητικές λειτουργίες, από σύνθετες διεργασίες όπως είναι η φαντασίωση, οι συμβολικοί σχηματισμοί (λόγος) και η σκέψη, όλες αυτές οι λειτουργίες θα πρέπει να αποτελούν το ειδικό αντικείμενο της ψυχολογικής έρευνας, και μιας περαιτέρω έρευνας που όμως να μην ξεχωρίζει την ψυχοβιολογική από την κοινωνική ανάπτυξη, διότι τότε κινδυνεύει να παραβλέψει καθοριστικά στοιχεία απαραίτητα για την σωστή ερμηνεία της εφηβείας (Ζαχαρακοπούλου,1985, σ.σ. 56-57).

Εν κατακλείδι, επιλέξαμε να αναλύσουμε την περίοδο της εφηβείας έτσι όπως διαμορφώνεται στις δυτικές κοινωνίες, διότι σε χώρες της ανατολής και πόσο μάλλον σε χώρες του Τρίτου Κόσμου, δεν βιώνονται απαραίτητα οι συγκεκριμένες αλλαγές στην πορεία των ατόμων για αυτοπραγμάτωση. Το να γνωρίσουμε όσο περισσότερα μπορούμε για την εφηβεία μας βοηθά να κατανοήσουμε καλύτερα τους εφήβους και να αποκτήσουμε έναν μεγαλύτερο βαθμό ενσυναίσθησης και αποδοχής τους, βοηθώντας τους να αποκτήσουν γερές βάσεις και να ορθοποδήσουν στο υπέροχο ταξίδι που ονομάζεται ζωή!

Πηγές:

Ο έφηβος και η οικογένεια, Εύη Ζαχαρακοπούλου, 1985, Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», Αθήνα, 1985.

Το εφηβικό Πάθος, Έλσα Σμιντ – Κιτσίκη, 2007, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα, 2007.

Ψυχολογικά Θέματα Παιδιών και εφήβων, Ιωάννης Κούρος, 1993, Τόμος Β΄, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1993.

Η ψυχολογία του Εφήβου, Θεωρητικά ζητήματα και κλινικές περιπτώσεις, Ηλίας Ε. Κουρκούτας, 2001, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2001.

Ψυχική Υγεία και Ψυχοκοινωνική Ανάπτυξη του Παιδιού και του εφήβου, Μ. Νασιάκου, 1985, Έκδοση Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, Αθήνα, 1985.

Ψυχολογία του Εφήβου, Εξέλιξη της προσωπικότητας, κοινωνική προσαρμογή, πολιτική αγωγή, Σπύρου Ι. Τρυφωνοπούλου, 1980, Αθήνα, 1980.

Εφηβεία, Ωριμότητα και Τρίτη Ηλικία, Nicholas Tucker, 1997, μτφρ. Ευαγγελία Γαλανάκη, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 1997.

Κατανόηση της κοινωνικής εξέλιξης, James Youniss, 1999, μτφρ. Σταυρούλα Καλαϊτζή, Έκδοση Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου, Πάτρα, 1999.

 

 

 Κουραβάνας Νικόλαος- Παπαδοπούλου Ελένη, Ψυχολόγος, MSc.