Ο φόβος της ευθύνης

Πόσο δύσκολο είναι να θέσουμε τον εαυτό μας υπεύθυνο για τις επιλογές μας και για τον τρόπο που ζούμε; Πόσο δύσκολο είναι να πάρουμε την ευθύνη της ζωής μας ή του εαυτού μας;

Μπορούμε να περάσουμε ολόκληρη τη ζωή μας, αποφεύγοντας πρόσωπα, πράγματα ή καταστάσεις, εξαιτίας του φόβου που έχουμε να πάρουμε την ευθύνη. Μόνο εμείς έχουμε την ευθύνη για τις επιλογές μας, για τα λάθη μας, για τον εαυτό μας. Ή τουλάχιστον μόνο εμείς θα πρέπει να έχουμε ή να νιώθουμε ότι έχουν την ευθύνη των επιλογών μας και της ζωής μας.

Μόνο αν πάρουμε την ευθύνη για τα λόγια και τις πράξεις μας, μπορούμε να παρέμβουμε ώστε να κάνουμε τις αλλαγές που εμείς επιθυμούμε και να δούμε τον εαυτό μας, όπως εμείς θέλουμε. Αυτό εξαρτάται από τον βαθμό στον οποίο αποδίδουμε σε εσωτερικούς ή εξωτερικούς παράγοντες αυτά που μας συμβαίνουν, αυτά που αντιμετωπίζουμε. Η απόδοση σε εσωτερικά ή εξωτερικά αίτια εξαρτάται από ποικίλους παράγοντες, όπως από τον τρόπο που μεγαλώσαμε, από τον χαρακτήρα μας και από τον τρόπο που βλέπουμε και αντιλαμβανόμαστε τα πράγματα. Αν έχουμε μάθει ότι μας συμβαίνει να το αποδίδουμε σε εξωτερικούς παράγοντες, μπορούμε πολύ εύκολα να κατηγορήσουμε τους άλλους γύρω μας, την τύχη ή την ατυχία μας, την κοινωνία στην οποία ζούμε, τις συνθήκες που μεγαλώσαμε, τις εμπειρίες που είχαμε και πολλά ακόμη.

Το ερώτημα που θα βοηθούσε να κάνουμε στον εαυτό μας είναι: εμείς τι μπορούμε να κάνουμε για εμάς; Τι μπορούμε να κάνουμε για τη ζωή μας; Με ποιο τρόπο μπορούμε να αναλάβουμε την ευθύνη της ζωής μας και της ύπαρξής μας; Ποια εμπόδια θα πρέπει να ξεπεράσουμε για να φτάσουμε στην αναγνώριση και αποδοχή της ευθύνης που έχουμε;

Σύμφωνα με τον Glasser (Θεραπεία της Πραγματικότητας), κάνουμε αυτό που διαλέγουμε σε μια σχέση και όχι αυτό που διαλέγουν οι άλλοι να κάνουμε. Το ζητούμενο, όμως, είναι να μπορέσουμε έγκαιρα να επικεντρωθούμε στην ανάληψη της ευθύνης. 

«Είμαστε υπεύθυνοι για ότι κάνουμε»

«Επιλέγουμε οτιδήποτε κάνουμε» (Glasser)

Για να μπορέσουμε να αναλάβουμε την ευθύνη των επιλογών μας θα πρέπει να βρούμε τρόπους να ξεπεράσουμε τον φόβο της ευθύνης. 

Η ευθύνη εμπεριέχει τη δέσμευση και η δέσμευση απαιτεί επένδυση και αφοσίωση. Επομένως, για να έχουμε την ευθύνη θα πρέπει να συμφιλιωθούμε πρώτα με τη δέσμευση και την επένδυση σχετικά με πρόσωπα και καταστάσεις. Σε ένα βαθύτερο επίπεδο, ο φόβος της ευθύνης πηγάζει από την ανασφάλεια που νιώθουμε για τον εαυτό μας, την αίσθηση της ανικανότητας που θεωρούμε ότι μας χαρακτηρίζει.  

Σύμφωνα με τον Glasser (Θεωρία της Επιλογής), φτιάχνουμε έναν φανταστικό κόσμο στο μυαλό μας, με βάση τον οποίο κάνουμε τις επιλογές μας, και ο οποίος στοχεύει στην ικανοποίηση των κύριων αναγκών μας, που αφορούν την επιβίωση, την ανάγκη να ανήκουμε και να νιώθουμε αγάπη, τη δύναμη, την ελευθερία και την ψυχαγωγία. Στο πλαίσιο αυτού του κόσμου που χτίζουμε στο μυαλό μας είναι σημαντικό να είμαστε προσανατολισμένοι στην ανάληψη της προσωπικής ευθύνης.

Glasser, William (2002). Ιστορίες άμεσης θεραπείας. Εκδόσεις Θυμάρι.

Μπορούμε να παραμείνουμε άνθρωποι;

Ας προσπαθήσουμε τουλάχιστον να παραμείνουμε άνθρωποι… πόσο δύσκολο μπορεί να είναι αυτό στις μέρες μας;

Πολλές φορές συναντάς «ανθρώπους», που σκέφτεσαι πως μάλλον δεν χωρούσε στις αποσκευές τους η ανθρωπιά και ο σεβασμός και προτίμησαν να τα αφήσουν πίσω τους ως άχρηστα αντικείμενα. Εξάλλου, σε τι θα μπορούσαν να τους βοηθήσουν αυτά;

Δεν είναι αυτονόητο ότι στην πορεία της ζωής μας θα παραμείνουμε άνθρωποι, χρειάζεται προσπάθεια και χρειάζεται να μην ξεχνάμε το ποιοι είμαστε και το τι είναι το πιο σημαντικό για εμάς. Όσες εμπειρίες, όσα πτυχία, όση μόρφωση και όσα αποκτήματα κι αν έχεις δεν είναι δεδομένο πως θα συνεχίσεις να είσαι άνθρωπος, να είσαι ευγενικός και με σεβασμό απέναντι στους άλλους ανθρώπους, να αντιμετωπίζεις όλους τους άλλους ως ίσους με εσένα…

Χρειάζεται να καταβάλουμε κόπο για να παραμείνουμε άνθρωποι, να μην ξεχνάμε πώς νιώθουν οι άλλοι, πόσο σεβασμό απαιτούμε εμείς από τον εαυτό μας προς τους άλλους, χωρίς να επηρεαζόμαστε από τη «σαπίλα» της κοινωνίας. 

Φαίνεται πως μέσα σε μια κοινωνία, που διαρκώς αλλάζει, που ο σεβασμός και η ευγένεια δε θεωρούνται δεδομένα, είναι σημαντικό να παλέψουμε για κάτι που θα έπρεπε να είναι αυτονόητο: να παραμείνουμε άνθρωποι… Σ’ αυτό μπορεί να μας βοηθήσει αρκετά το να μην ξεχάσουμε από πού ξεκινήσαμε, ποιες ήταν οι σημαντικές αξίες που μας επικοινώνησε η οικογένειά μας και ποια ήταν τα όνειρα που μας κρατούσαν συντροφιά στην παιδική και εφηβική ηλικία, τι θέλαμε από τη ζωή και τι θέλαμε από τον εαυτό μας. Πόσο σημαντικό ήταν για εμάς να είμαστε άνθρωποι, με σεβασμό και ευγένεια προς τον συνάνθρωπο; 

Η αγένεια και η αδιακρισία που συναντάμε γύρω μας θα πρέπει να λειτουργεί απλά ως παράδειγμα αποφυγής, ενώ είναι βοηθητικό να υπενθυμίζουμε στον εαυτό μας: ότι η βασική αξία για εμάς είναι, μέσα σε μια κοινωνία, που ο σεβασμός είναι δυσεύρετος, να συνεχίσουμε να είμαστε άνθρωποι. Μπορούμε, λοιπόν, να παραμείνουμε άνθρωποι, ευγενικοί, χαμογελαστοί, με σεβασμό προς τους άλλους, με ενσυναίσθηση, με κατανόηση και διάθεση για επικοινωνία… 

Άτεκνες γυναίκες «κατ’ επιλογή»

«Childless women»

Μεγαλώνουμε μαθαίνοντας ότι η γονεϊκότητα παίζει κεντρικό ρόλο στη ζωή του ατόμου και αποδίδει νόημα στην ύπαρξή του, ενώ εξασφαλίζει στο άτομο μια πιο γεμάτη και ευήμερη ζωή. Η απόκτηση παιδιών θεωρείται ιδιαίτερα σημαντική για τον άνθρωπο, ενώ ταυτίζεται περισσότερο με τη γυναίκα, η οποία είναι αυτή που τεκνοποιεί. Ωστόσο, γύρω μας παρατηρούμε άτομα και των δύο φύλων που είναι άτεκνα, καθώς και ζευγάρια που είναι άτεκνα. Θα πρέπει, όμως, να κάνουμε μια διάκριση ανάμεσα σε αυτούς που δεν μπορούν να κάνουν παιδί, αν και το θέλουν και σε αυτούς που δεν επιθυμούν να αποκτήσουν παιδί.

Εστιάζοντας στη δεύτερη κατηγορία και πιο συγκεκριμένα, στις γυναίκες που επιλέγουν να μην αποκτήσουν παιδί, θα αναρωτηθούμε γιατί συμβαίνει αυτό και πόσο στιγματισμένο μπορεί να είναι ένα άτομο που κάνει αυτή την επιλογή ακόμη και σήμερα. Στο παρελθόν, θα σκεφτούμε ότι οι άτεκνοι κατ’ επιλογή αποτελούσαν μια αποκλίνουσα ομάδα, καθώς εμφάνιζε αποκλίσεις από τους κοινωνικούς κανόνες. Σήμερα, που είμαστε πιο «προοδευτικοί» πόσο έχουμε ξεπεράσει αυτά τα στερεότυπα και τις προκαταλήψεις;

Σύμφωνα με μια έρευνα, το ένα τρίτο των γυναικών που κατατάσσονται ως άτεκνες χωρίς να το έχουν επιλέξει, είναι εν τέλει άτεκνες κατά επιλογή. Αυτές οι γυναίκες ανέφεραν ότι ήταν δική τους απόφαση να έχουν μια ζωή χωρίς παιδιά και εστίαζαν στο μέλλον, έχοντας μια τάση να θέλουν να έχουν τον έλεγχο των καταστάσεων της ζωής τους*. 

Η απόκτηση παιδιών είναι μια κάλυψη των προσωπικών αναγκών και των κοινωνικών προσδοκιών ή μια συνειδητή επιλογή ολοκλήρωσης; Μήπως θέλουμε να αποκτήσουμε παιδί γιατί φοβόμαστε ότι θα είμαστε μόνοι μας στα γηρατειά; Μήπως δεν αντέχουμε την κοινωνική κατακραυγή και τα βλέμματα οίκτου όταν λέμε ότι δεν έχουμε κάνει παιδιά; Μήπως θεωρούμε ότι μέσω των παιδιών θα συνεχίσουμε να υπάρχουμε, ακόμη και μετά τον θάνατό μας, καλύπτοντας τη ματαιοδοξία μας; Μήπως έχουμε εσωτερικεύσει τόσο πολύ τους κοινωνικούς κανόνες σχετικά με το τι είναι σωστό να πράξουμε, με αποτέλεσμα να νιώθουμε ότι έχουμε την ανάγκη ενός παιδιού; 

Πρόκειται για ένα κοινωνικό ζήτημα, που δεν συζητιέται, καθώς θεωρείται δεδομένο ότι ο προορισμός του ανθρώπου είναι να αποκτήσει παιδιά, να κάνει οικογένεια, να ολοκληρωθεί ως άνθρωπος. Και ποιος αποφασίζει τι είναι σωστό και τι όχι; Γιατί η επιλογή της μη απόκτησης παιδιού θα πρέπει να αποτελεί μια πράξη στιγματισμού και αποδοκιμασίας; 

Μιλάμε διαρκώς για μια κοινωνία όπου θα είμαστε όλοι ίσοι, όμως, με την πρώτη ευκαιρία ασκούμε κριτική στις επιλογές και τις αποφάσεις του άλλου. Μπορεί να είναι βαθύτεροι οι λόγοι της συγκεκριμένης απόφασης, ωστόσο, αν το δούμε από την πλευρά της κοινωνίας, ο καθένας έχει την ελευθερία να πάρει τη δική του απόφαση, να κάνει τις δικές του επιλογές, αρκεί να μην θίγει τις επιλογές και τις αποφάσεις των άλλων.   

*Jeffries, S. & Konnert, C. (2002). Regret and psychological well-being among voluntarily and involuntarily childless women and mothers. International Journal of Aging and Human Development, 54 (2), 89-106.

Σαμποτάροντας τον εαυτό

Πόσο συχνά εμείς οι ίδιοι βάζουμε εμπόδια στον εαυτό μας; Ίσως, δεν μπορούμε να βρούμε κανένα λόγο να παρεμποδίζουμε τη δράση του ίδιου μας του εαυτού. Ωστόσο, με ποικίλους τρόπους μπορούμε να λειτουργήσουμε αποτρεπτικά, ανασταλτικά ή αποθαρρυντικά για τον ίδιο μας τον εαυτό. Πρόκειται για δοκιμασίες και εξετάσεις που εμείς οι ίδιοι βάζουμε στον εαυτό μας και συχνά του δείχνουμε ότι δεν μπορεί να τα καταφέρει. Το σαμποτάζ στον ίδιο μας τον εαυτό αποτελεί μια αυτοκαταστροφική συμπεριφορά, που μας οδηγεί σε διαρκή υποτίμηση και μείωση της εικόνας του εαυτού. Τα εμπόδια που βάζουμε στον εαυτό μας, του δείχνουν ότι δεν είναι ικανός να τα ξεπεράσει και επιβεβαιώνουμε με αυτό τον τρόπο την αρνητική εικόνα που έχουμε για εμάς.

Τα σαμποτάζ προς τον εαυτό μας συχνά μας προκαλούν αλλεπάλληλες εσωτερικές συγκρούσεις, γιατί από τη μία νιώθουμε ότι θέλουμε να βοηθήσουμε τον εαυτό μας να προχωρήσει και να εξελιχθεί και από την άλλη βλέπουμε ότι διαρκώς τον εμποδίζουμε να το κάνει. Αυτό που νιώθουμε είναι ότι έτσι μπορούμε να προστατεύσουμε τον εαυτό μας από πιθανούς κινδύνους. Είναι μια συναισθηματική προστασία, που δεν μας επιτρέπει να εκφράσουμε στοιχεία του εαυτού μας και να εξελίξουμε τις δυνατότητές μας. Το αυτοσαμποτάζ είναι ένα ασφαλές καταφύγιο, μέσα στο οποίο ζούμε χωρίς να προχωράμε, καθώς δημιουργούμε εμπόδια και στη συνέχεια αναζητούμε τρόπους για να τα ξεπεράσουμε. Πρόκειται για μια άμυνα του εαυτού μας, καθώς θεωρούμε ότι με αυτό τον τρόπο δοκιμάζουμε τον εαυτό μας και τον κάνουμε πιο ανθεκτικό στις δυσκολίες και στα προβλήματα.

Ακόμη και η αυστηρή κριτική που κάνουμε προς τον εαυτό μας μπορεί να λειτουργήσει ως ένας τρόπος άσκησης σαμποτάζ προς εμάς τους ίδιους. Κάθε φορά που λέμε στον εαυτό μας πόσο λάθος τα έχει κάνει όλα, του δίνουμε το μήνυμα ότι δεν μπορεί να τα καταφέρει, με αποτέλεσμα να μειώνουμε όλο και περισσότερο την εικόνα για τον εαυτό. 

Το σαμποτάζ προς τον εαυτό μας γεμίζει με αρνητικά συναισθήματα και σκέψεις προς τον εαυτό, ενώ διαρκώς μέσα μας υπάρχει ένας εχθρός που μας επιτίθεται και μας υπενθυμίζει όλα όσα δεν μπορούμε να κάνουμε. Πολλές φορές προσπαθούμε να εστιάσουμε σε πιο θετικές σκέψεις για τον εαυτό και τη ζωή μας. Όμως, αυτό βλέπουμε πως συνήθως είναι πρόσκαιρο και επιφανειακό, καθώς πολύ εύκολα επιστρέφουμε στις αρνητικές σκέψεις προς τον «άχρηστο» εαυτό μας. Το πιο σημαντικό βήμα για να αρχίσουμε να βλέπουμε πιο θετικά τον εαυτό είναι να αρχίσουμε να αναγνωρίζουμε τα εμπόδια που εμείς οι ίδιοι βάζουμε στον εαυτό μας και να δούμε τι είδους μηνύματα δίνουμε κάθε φορά σε εμάς τους ίδιους. 

Πόσο συχνά αναβάλουμε πράγματα που είναι σημαντικά για εμάς; Πόσο συχνά είμαι επικριτικοί και σκληροί με τον εαυτό μας; Πόσο συχνά νιώθουμε εγκλωβισμένοι σε σχέσεις και καταστάσεις; Πόσο πράγματα φοβόμαστε στη ζωή μας κι αυτά θεωρούμε πως αποτελούν εμπόδια για να ζήσουμε; Πόσο άγχος έχουμε για καταστάσεις που ζούμε, με αποτέλεσμα να μην αφήνουμε τον εαυτό μας να τις απολαύσει; Πόσο τελικά προστατεύουμε τον εαυτό μας ώστε να μην πληγωθούμε, να μην απογοητευτούμε και να μην στεναχωρηθούμε, όταν εν τέλει εμποδίζουμε τον εαυτό μας να ζήσει ξέγνοιαστα, ήρεμα και ισορροπημένα;

Παπαδοπούλου Ελένη, Ψυχολόγος- Κοινωνιολόγος, MSc.