Το άγχος των εξετάσεων

Κατά τη διάρκεια της εφηβείας το παιδί βιώνει ένα σύνολο εντάσεων, συγκρούσεων και αμφισβητήσεων. Οι συγκρούσεις αυτές εντείνονται ακόμη περισσότερο από την πίεση και το άγχος που προκαλούν οι εξετάσεις. Ο έφηβος βιώνει διάφορες εσωτερικές συγκρούσεις όσον αφορά τις εξετάσεις, όπως διαφοροποίηση ανάμεσα στις επιδόσεις και την επιλογή, ανάμεσα στα ενδιαφέροντα και την επαγγελματική κατάσταση, ανάμεσα στα όνειρα και την πραγματικότητα της αυριανής αγοράς εργασίας. Νιώθει πίεση να κάνει επιλογές και συμβιβασμούς, νιώθει ότι ξαφνικά περνάει από την ανεμελιά και την ξεγνοιασιά στις ευθύνες και τις επιλογές, σε κάτι που καλείται να κάνει με ωριμότητα και σύνεση. Καλείται να προσαρμοστεί σε νέα δεδομένα, που του φαίνονται τελείως άγνωστα, πιο ψυχρά και χαοτικά. Καλείται να αποχωριστεί το σχολείο που όσο και να μην του άρεσε ήταν μια συνήθεια πολλών ετών. Επομένως, βιώνει ανασφάλεια, αβεβαιότητα και σύγχυση. Οι εξετάσεις είναι η ώρα της κρίσης. Νιώθει πως θα πρέπει μέσα σε λίγες ώρες, σε λίγες μέρες θα πρέπει να αποδείξει στους άλλους αλλά και στον εαυτό του ότι μπορεί να τα καταφέρει. Μπορεί; Κι αν δεν τα καταφέρει; Κι αν; Κι αν; Κι αν; Πολλά ερωτήματα τον κατακλύζουν δημιουργώντας άγχος. 

Μέσα σε αυτή την κατάσταση το μόνο που αναζητά είναι τρόπους εκτόνωσης, συμπεριφορές που παροδικά έστω θα τον ανακουφίσουν από την ένταση, την πίεση και την καθημερινότητα. Οι συμπεριφορές αυτές μπορεί να είναι η επιθετικότητα και η εχθρότητα προς όλους και όλα ή η αδιαφορία και η παραίτηση. Ποιο από τα δύο είναι πιο «υγιές»; Είναι τα δύο άκρα και το επιθυμητό βρίσκεται κάπου στη μέση. Κατά τη δόμηση και διαμόρφωση της ταυτότητας ο έφηβος ανακαλύπτει τις προτιμήσεις και κλίσεις του, τα ενδιαφέροντα και τον πλούσιο συναισθηματικό του κόσμο. 

Κατά την περίοδο των εξετάσεων κάποια από τα χαρακτηριστικά της εφηβείας γίνονται πιο έντονα. Ο συναισθηματικός κόσμος του εφήβου φαίνεται πιο εύθραυστος, εμφανίζοντας έντονη υπερευαισθησία και διακυμάνσεις. Ο έφηβος καλείται να αποδείξει πόσο αξίζει και στον ίδιο του τον εαυτό, σε μια περίοδο που η εμπιστοσύνη προς τον εαυτό του βρίσκεται υπό δοκιμή και η ανασφάλεια είναι ιδιαίτερα έντονη. Το άγχος εντείνει την έλλειψη εμπιστοσύνης προς τον εαυτό του και την ανασφάλεια, ενώ συχνά οδηγεί σε καταστροφολογικές σκέψεις: τι θα γίνει αν αποτύχω; Οι εξετάσεις στο μυαλό του εφήβου είναι ένα σημείο- ορόσημο, είναι ένα σημείο κρίσης, όπου θα αξιολογηθεί ο ίδιος, οι επιδόσεις του, οι ικανότητές του, το μέλλον του. Νιώθει μπερδεμένος και πολλές φορές δεν ξέρει καν προς τα πού πηγαίνει, προς τα πού θέλει να πάει και προς τα πού είναι καλύτερα να πάει. Βρίσκεται σε μια κατάσταση όπου όλα είναι ρευστά, υπό δοκιμασία, όλα είναι σε μια κατάσταση αναμονής μέχρι την ημέρα των αποτελεσμάτων όπου θα κριθούν τα πάντα. Και μετά τι; Μπορεί να μην ξέρουν αν θέλουν κάτι, μπορεί να μην έχουν κανένα συγκεκριμένο στόχο, όμως, έχουν πειστεί ότι η μόνη διέξοδος είναι να περάσουν κάπου και μετά όλα εντάξει… Λες και μετά δεν θα υπάρχει το διάβασμα, δεν θα υπάρχουν οι εξετάσεις, δεν θα υπάρχει πίεση, δεν θα υπάρχει αποτυχία…

Οι εξετάσεις είναι απλά το σημείο που οδηγεί στο πέρασμα στο πανεπιστήμιο, το οποίο όμως έχει απαιτήσεις, έχει εξετάσεις, έχει αξιολόγηση κι έχει και άγχος. Το άγχος είναι μια κατάσταση που συνδέεται με το ίδιο το άτομο. Το άγχος που έχει ο έφηβος κατά τη διάρκεια των εξετάσεων μπορεί να είναι ένα άγχος που θα συνεχίσει να υπάρχει στη ζωή του, αλλάζοντας ίσως μορφή. Αν δηλαδή έχω έντονο άγχος στις εξετάσεις και το άγχος αποτελεί ένα χαρακτηριστικό της προσωπικότητάς μου και μετά τις εξετάσεις θα βρω κάτι άλλο που θα με κάνει να αγχωθώ. 

Επικεντρώνοντας, όμως, στο άγχος των εξετάσεων το ερώτημα είναι με τι συνδέεται. Τα παιδιά από το δημοτικό ακόμη μπαίνουν σε μια διαδικασία έντονου ανταγωνισμού, συγκρίσεων με τους άλλους και βαθμοθηρίας. Σε πολλές περιπτώσεις οι γονείς ενθαρρύνουν τα παιδιά σε μια τέτοιου είδους ανταγωνιστική συμπεριφορά, θεωρώντας ότι είναι ένας τρόπος παρακίνησης ώστε να διαβάσουν και να περάσουν στο πανεπιστήμιο. Για πολλά χρόνια, οι σπουδές είχαν συνδεθεί με την επαγγελματική αποκατάσταση, το κύρος και την αναγνώριση. Επομένως, και από τους γονείς υπήρχε μια τάση να ξεχωρίσουν και να διακριθούν τα παιδιά τους. Αυτό ενέχει στοιχεία τελειομανίας, τα οποία σε κάποιες περιπτώσεις δεν χαρακτηρίζουν το ίδιο το παιδί, αλλά το γονιό. Πόσοι γονείς προσπαθούν μέσα από την επιλογή του παιδιού να καλύψουν τις δικές τους προσδοκίες, τα δικά τους θέλω, τα δικά τους όνειρα ή απωθημένα, τις δικές τους φοβίες ή ανασφάλειες; Και τι γίνεται όταν τα παιδιά συγχέουν τις δικές τους προσδοκίες με τις προσδοκίες των γονιών τους ή όταν κάνουν τις επιλογές που θέλουν οι γονείς τους για να μην τους απογοητεύσουν;  

Κατά τη διάρκεια της προετοιμασίας των εξετάσεων οι γονείς θα πρέπει να είναι δίπλα στο παιδί και να είναι υποστηρικτικοί. Οι γονείς σ’ αυτή τη φάση έχοντας το ρόλο των ωρίμων θα πρέπει να στήσουν τη γέφυρα, ώστε να βοηθήσουν τα παιδιά τους «να περάσουν το δύσκολο μονοπάτι της ζωής, να τους δείξουν εμπιστοσύνη, να τους εμπνεύσουν την αξία του αγώνα και του έρωτα για ζωή, να ενισχύσουν την πίστη στον εαυτό τους και τις δυνατότητές τους» (Μπιτσιάνης, 2011:19). Πρόκειται για την ανάπτυξη μιας επικοινωνίας, που χτίζεται με επιμονή και υπομονή, με επιδοκιμασία και αναγνώριση, με στήριξη και άνευ όρων αποδοχή.  

Ποια είναι τα λάθη που οι γονείς συμβουλεύουν θεωρώντας ότι αυτό θα οδηγήσει στο επιθυμητό αποτέλεσμα;

Συμβουλές των γονέων να υιοθετήσει το παιδί μια στάση απομόνωσης, στερήσεων και ασκητισμού.

Υπερβολική πίεση, παραγνωρίζοντας τη φύση, τα ενδιαφέροντα και τις δυνατότητες του εφήβου.

Ενθάρρυνση για επιτυχία με βάση τις προσδοκίες των γονέων.

Η πίεση και η απομόνωση για να επικεντρωθεί ο έφηβος στο διάβασμα οδηγούν σε κακή διάθεση και προκαλούν προβλήματα προσαρμογής. Οι ακρότητες οδηγούν πάντα σε απογοητεύσεις και διαψεύσεις, για αυτό απαιτείται μια μέση οδός που θα τα συνδυάζει όλα και θα είναι προσανατολισμένη προς τον στόχο που επιθυμεί ο μαθητής.

Οι γονείς που επενδύουν πολύ στις σπουδές του παιδιού και στο μέλλον του με το άγχος της επαγγελματικής αποκατάστασης αρκετές φορές φτάνουν στην αγανάκτηση και την απόγνωση ξεσπώντας και λέγοντας «Εμείς του προσφέρουμε τα πάντα, ακόμη και από το υστέρημά μας, αλλά αυτός είναι αθεράπευτα ασυγκίνητος, εξακολουθεί να μη διαβάζει και να φέρνει δωδεκάρια… ή εμείς στα χρόνια μας δεν είχαμε να φάμε, αλλά με τον αγώνα μας προκόψαμε και αναδειχτήκαμε» (Μπιτσιάνης, 2011:31). Στόχος είναι οι γονείς με συνετή στάση και σταθερή αφοσίωση να συμπαρασταθούν και να καθοδηγήσουν διακριτικά τον έφηβο, για να αποφασίσει με τα δικά του κριτήρια και τις δικές του επιθυμίες. Έτσι, καλλιεργείται η υπευθυνότητα του παιδιού, που έχει τη δυνατότητα να κάνει τις δικές του επιλογές. Είναι μια πορεία προς την αυτεπίγνωση, προς την υλοποίηση των προσδοκιών του. 

Ο ρόλος των γονέων είναι καθοριστικός γιατί ενισχύει, συμπληρώνει και προσανατολίζει τις προσπάθειες του παιδιού μας. Οι γονείς συμβάλλουν στην απόκτηση της αυτογνωσίας, που είναι αναγκαία για τον προσδιορισμό των ενδιαφερόντων και των δυνατοτήτων του. Η διαρκής πίεση του παιδιού για υψηλές βαθμολογίες δεν έχει νόημα, καθώς δεν συμβάλλει στην εξασφάλιση των αναγκαίων κινήτρων και στον καθορισμό στόχων. Δεν είναι εφικτό οι επιθυμίες των γονέων να υποκαταστήσουν την απουσία ενδιαφερόντων του νέου. Ούτε είναι λογικό να εφαρμόσουν οι γονείς ένα υπερβολικό και άκριτο σύστημα αμοιβών για να κινητοποιήσουν τον αδιάφορο μαθητή. Τα κίνητρα που ενθαρρύνουν ουσιαστικά έναν έφηβο είναι η προσωπική ευθύνη και ο σωστός προσανατολισμός.

Είναι σημαντικό να υπάρχει ένα ήρεμο κλίμα στην οικογένεια, το οποίο συμβάλλει στην εξασφάλιση μιας αποδοτικής σχολικής ζωής. Ο συμβιωτικός νέος συνειδητοποιεί την ανάγκη της συνύπαρξης, του συμβιβασμού και της αλληλεγγύης, ενώ ο εσωστρεφής ή απείθαρχος νέος δεν έχει στόχους, αρνείται οτιδήποτε είναι συμβατό με το σύστημα, θέλει να αποκόψει τους δεσμούς του με τους άλλους και έχει μια στάση αρνητισμού και αντίστασης απέναντι σε όλα. Πολλές φορές οι γονείς λόγω υπερβολικής ανησυχίας ή υπερπροστατευτικότητας προσπαθούν να περιορίσουν τον έφηβο ή θέτουν απαγορεύσεις που οδηγούν σε έντονες αντιδράσεις. Ο έφηβος τότε νιώθει την ανάγκη να απαλλαγεί από το ασφυκτικό οικογενειακό περιβάλλον και να γίνει ανεξάρτητος. Οι γονείς ως οι ενήλικες και οι ώριμοι σε αυτή τη σχέση με τον έφηβο θα πρέπει να δείχνουν ευελιξία τηρώντας μια στάση προσωρινής ανακωχής ώστε να πέσουν οι τόνοι και να δημιουργηθούν οι συνθήκες για μια δημιουργική προσέγγιση της διαφωνίας. 

Στόχος των γονέων είναι να αφουγκραστούν τις ανάγκες και επιθυμίες του παιδιού, να συνεργαστούν μαζί του συζητώντας τις πιθανές λύσεις και να το βοηθήσουν να φτάσει στην τελική επιλογή μόνο του, κατευθύνοντάς το να καταλάβει τι θέλει το ίδιο να επιλέξει και γιατί.   

Το άγχος των μαθητών για τις εξετάσεις συνδέεται και με το φόβο της αποτυχίας, ενώ η δοκιμασία των εξετάσεων διογκώνεται στο μυαλό τους και φαίνεται ιδιαίτερα απαιτητική και κρίσιμη διαδικασία. Αλλά και «οι γονείς βασανίζονται από τις ανησυχίες αυτές που σχετίζονται με την επίδοση και την αγωνία των παιδιών τους τόσο κατά την περίοδο της προετοιμασίας όσο και κατά την ώρα των εξετάσεων. Οι ψυχολογικοί παράγοντες που φορτίζουν τους μαθητές, καθώς πλησιάζει η κρίσιμη ώρα της δοκιμασίας, δεν σχετίζονται μόνο με αυτή καθεαυτήν την εξέταση αλλά και με όρους που τροφοδοτεί το περιβάλλον, στενότερο και ευρύτερο. Πιέσεις και προσδοκίες των γονέων για την αξία των σπουδών και την επαγγελματική αποκατάσταση των παιδιών τους είναι σε ημερήσια διάταξα. Οι αντιλήψεις αυτές είναι φορτικές και ιδιόμορφες, πιεστικές και συχνά παράλογες» (Μπιτσιάνης, 2011:109).

Το άγχος επίσης σχετίζεται με τις φιλοδοξίες του μαθητή ή των γονέων, την έλλειψη εμπιστοσύνης στον εαυτό και την χαμηλή αυτοεικόνα, την αίσθηση του βαθμού προετοιμασίας, τις πιέσεις και προσδοκίες των γονέων, τις αντιλήψεις για κοινωνική άνοδο μέσω των σπουδών. Η αποτυχία οδηγεί σε έντονη ματαίωση, ματαίωση των ονείρων και των σχεδίων ζωής του μαθητή. Το άγχος είναι ένα δυσάρεστο συναίσθημα που οφείλεται σε έναν αόριστο κίνδυνο ή απειλή. Πολλές φορές είναι απροσδιόριστα ή μη συνειδητά τα αίτια του άγχους, με αποτέλεσμα να είναι πιο δύσκολο να αντιμετωπιστεί και να βρει ο έφηβος τρόπους να το διαχειριστεί. Το έντονο άγχος συνήθως προκαλεί αντιδράσεις πάλης ή τάσεις φυγής. Το άγχος χρειάζεται ως να παραμένουμε και να αντιμετωπίζουμε τις προκλήσεις, ωστόσο, όταν το άγχος υπερβαίνει τα φυσιολογικά επίπεδα, τότε αρχίζει να λειτουργεί ανασταλτικά δημιουργώντας προβλήματα. Στον έφηβο εστία άγχους μπορεί να είναι και η ασυμφωνία ανάμεσα στην ιδέα που έχει ο νέος για τον εαυτό του και στην εικόνα που έχουν ή θεωρεί ότι έχουν οι άλλοι για αυτόν. Ο έφηβος πληγώνεται από την αρνητική κριτική και αμφισβήτηση των ικανοτήτων του ή μπορεί να νιώθει πιο έντονα το φόβο και το βάρος μιας ενδεχόμενης αποτυχίας όταν βλέπει ότι οι άλλοι έχουν υψηλές προσδοκίες από αυτόν και πιστεύουν στις ικανότητές του.

Το άγχος επηρεάζει σημαντικά το διάβασμα προκαλώντας αδυναμία συγκέντρωσης και διάσπαση προσοχής, εξασθένιση της μνήμης και δυσκολίες αναγνώρισης ή ανάκλησης γνωστικών πληροφοριών, σύγχυση και προβλήματα στον ειρμό της σκέψης, μείωση της ταχύτητας αντίδρασης και δυσκολίες στην κριτική σκέψη. Είναι σημαντικό ο γονιός να ακούσει το παιδί και να μην μπει στη διαδικασία της άσκησης κριτικής. Επίσης, ο γονιός θα πρέπει να περιορίσει το δικό του άγχος, καθώς αποτελεί πρότυπο για το παιδί σχετικά με τον τρόπο που ο ίδιος αντιμετωπίζει σημαντικά ή κρίσιμα γεγονότα στη ζωή του.

Παράγοντες για την αποφόρτιση των μαθητών και την επιτυχή έκβαση των εξετάσεων:

Η σωστή προετοιμασία στη βάση ενός ολοκληρωμένου σχεδιασμού και προγραμματισμού: αφομοίωση και αποκόμιση γνώσεων και εμπειριών, εξασφάλιση υψηλής βαθμολογίας για την εισαγωγή στο πανεπιστήμιο.

Μέθοδος και συνείδηση: η πορεία του μαθητή θα πρέπει να χαρακτηρίζεται από συνέπεια, συνέχεια και βάρος. Σημαντική η συστηματική μελέτη, ενώ ο κάθε μαθητής θα πρέπει να βρει τον τρόπο που είναι πιο αποδοτικός και αποτελεσματικός για τον ίδιο.

Συστηματική δουλειά με διάθεση, πίστη και στόχευση, ανάλογα και με τα χαρακτηριστικά του κάθε παιδιού.

Κάθε πρόγραμμα μελέτης έχει τις δικές του απαιτήσεις και προδιαγραφές σε χρόνο, μέσα και συνθήκες.

Ο μαθητής οφείλει να ιεραρχήσει τις επιλογές και τους στόχους του, να θέσει αυστηρούς όρους στην εφαρμογή του σχεδίου προετοιμασίας.

Ο σωστός προγραμματισμός εξασφαλίζει στον μαθητή πνευματική ηρεμία, ψυχολογική και συναισθηματική ισορροπία, ετοιμότητα συγκέντρωσης και προσοχής, ενεργό μνήμη και αποτελεσματικότητα.

Οι εξετάσεις συνδέονται με τα επίπεδα αυτοεκτίμησης του μαθητή –πόσο πιστεύει στον εαυτό του, στις ικανότητές του, στις δυνάμεις του-, την αισιόδοξη προοπτική, την οργάνωση του χρόνου και την επαφή με την πραγματικότητα.

Το άγχος σε χαμηλά επίπεδα μπορεί να είναι δημιουργικό και να λειτουργεί αφυπνιστικά. Ωστόσο, όταν τα επίπεδα του άγχους είναι υψηλά, τότε αυτό μπορεί να λειτουργεί ανασταλτικά, μειώνοντας την ικανότητα προσοχής και συγκέντρωσης και τη δυνατότητα μάθησης και αφομοίωσης της νέας γνώσης.

Βασικοί παράγοντες για την επιτυχή έκβαση των εξετάσεων εκτός από την καλή προετοιμασία είναι η θετική προδιάθεση, η αυτοπεποίθηση και η αισιοδοξία. Αντίθετα, το άγχος προκαλεί φθορά και ανισορροπία στο άτομο, δημιουργώντας συναισθηματική ένταση και σύγχυση.    

Ο νέος που αδιαφορεί για τη μόρφωσή του έχει χάσει και το παρόν και το μέλλον του.

Σοφοκλής

Μπιτσιάνης, Α. (2011). Σχολική μάθηση και επιτυχία χωρίς άγχος. Αθήνα: Μεταίχμιο.

Παπαδοπούλου Ελένη- Ψυχολόγος, MSc.