Performance art ή ζωντανή τέχνη

Η performance art ή ζωντανή τέχνη ή σωματική τέχνη στηρίζεται στην αλληλεπίδραση, ενώ στοιχεία της είναι η τέχνη του σώματος, τα συμβάντα, η δράση και η εκτέλεση. Χαρακτηριστικά της τέχνης αυτής είναι ο χώρος, ο χρόνος, το σώμα του καλλιτέχνη και η αλληλεπίδρασή του με το κοινό. Καλλιτέχνες, όπως η Marina Abramovic, που θεωρείται μια από τις πιο σημαντικές εκπροσώπους του συγκεκριμένου είδους τέχνης, διαπραγματεύονται στα έργα τους χαρακτηριστικά όπως ο πόνος, το σώμα, η ευθραυστότητα του σώματος, ο θάνατος, οι αντοχές και τα όρια του ανθρώπινου σώματος. Πρόκειται για ένα είδος τέχνης που έχει σημαντικές ψυχολογικές και συμβολικές διαστάσεις. Είναι μια παράσταση που διεξάγεται σε κοινό ή χωρίς την παρουσία κοινού, στηρίζεται στην αλληλεπίδραση και ενσωματώνει στοιχεία από την καθημερινότητα.

Το σώμα ως καμβάς, ως μέσο διεξαγωγής της performance

Από τα πρώτα χρόνια ενασχόλησής της με την performance art η Abramovic κατάλαβε ότι μπορεί να χρησιμοποιεί οποιοδήποτε υλικό επιθυμεί, όπως φωτιά, νερό, αλλά και το σώμα της. Γρήγορα το σώμα της αποτέλεσε το βασικό της υλικό στα έργα της, καθώς με τη χρήση του σώματος άρχισε να βιώνει ικανοποίηση, ενώ μέσω αυτού μπορούσε να επικοινωνεί άμεσα με το κοινό της. Η δυνατότητα που της έδινε η performance art για εκτέλεση και παράσταση ήταν ένας τρόπος έκφρασης που την κάλυπτε. Το σώμα αποτελεί το προαπαιτούμενο, την ευκαιρία αλλά και το εμπόδιο, για αυτό και συνιστά τη βάση για ένα υπαρξιακό σημείο εκκίνησης με σκοπό την πνευματική ανάπτυξη.

Στην performance art το κορμί είναι σώμα και αναπαράσταση ταυτόχρονα, με διαφορετικούς συμβολισμούς, αξίες και παραδηλώσεις. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι η παραστατικότητα και η σωματικότητα συνδέονται πάντα με αυτονόητο και ευθύγραμμο τρόπο. Το σώμα, οι παραστάσεις του σώματος, καθώς και οι αξίες που συνδέονται με το σώμα διαμορφώνουν τα πλαίσια και χωρίζουν τον κόσμο. Στην τέχνη το σώμα έχει εμφανιστεί με διάφορους τρόπους, όπως γυμνό, ντυμένο, βασανισμένο, ακρωτηριασμένο ή επιθυμητό. Το έναυσμα για τους καλλιτέχνες στην performance art είναι να βάλουν τον καλλιτέχνη σε μια διαρκή πρόκληση να δοκιμάσει τα όρια του σώματος, μέσα από την πρόκληση πόνου και τραυμάτων.

Στην performance art το σώμα του καλλιτέχνη που εκτίθεται μπορεί να εμφανίζεται ως άρρωστο, να έχει πληγές ή να είναι παραμορφωμένο. Το τραυματισμένο και παραμορφωμένο σώμα γίνεται πιο εύκολα αποδεκτό από τους άλλους, καθώς πρόκειται για ένα σώμα που ακόμη κι αν είναι γυμνό χάνει την ντροπή του, και έχει την τάση έκθεσης και επίδειξης. Όπως και ένα άρρωστο άτομο και ένας καλλιτέχνης που τραυματίζει το σώμα του δεν νιώθει ντροπή για το σώμα του. Ο οίκτος δεν επουλώνει τις πληγές του σώματος, για αυτό ένα πληγωμένο σώμα που γίνεται θέαμα χρειάζεται ένα βλέμμα που θα αντέξει τις πληγές του και θα τις δεχθεί.

Η αρρώστια επιτρέπει στο άτομο να μάθει επώδυνα το σώμα του, γιατί επιβάλλει στο άτομο να το ακούσει και να το γνωρίσει. Η εμπειρία του σώματος και η βίωση ενός δράματος από το άτομο κατά την διάρκεια μιας αρρώστιας μπορεί μετά την σωματική ίαση να επανεμφανιστεί ως ψυχικό πρόβλημα. Το άρρωστο σώμα χρειάζεται καθαριότητα και τάξη, ενώ καθημερινά θα πρέπει να τακτοποιεί το σύμπαν γύρω του αναπληρώνοντας έτσι την προσωπική αταξία. Η πληγή αποκαλύπτει το εσωτερικό του σώματος, εκφράζει την ‘καταδυνάστευσή του από το καταπιεστικό ή οδηγητικό και απαγορευτικό πατρικό αρχέτυπο που επιβάλλει τον εγκλωβισμό της επιθυμίας, την ακινητοποίηση στα δεσμά του ψυχαναγκασμού, την μετατροπή της σε υστερία, σε επιθετικότητα’. Το σώμα αποτελεί το έργο, αναπαριστώντας το τραύμα, την απειλή, την επίδειξη και το θρήνο . Το ανθρώπινο κορμί μπορεί να αναπαρασταθεί με τρόπους που δημιουργούν μια αινιγματική απεικόνιση ανάμεσα στη ζωή και το θάνατο. Μέσα από την αναπαράσταση του τραυματισμένου σώματος εκφράζεται η ευαλωτότητα, η φθορά και η ευθραυστότητα του σώματος.

Συμβολικές και ψυχολογικές διαστάσεις της performance art

Η σύνδεση των έργων της performance art με την αποσύνθεση της κοινωνίας και των σχέσεων που δημιουργούνται μέσα σε αυτή, καθώς και η κάθαρση που δημιουργεί η βίωση και η κατανόηση του τελετουργικού πόνου βρίσκονται στο επίκεντρο της συγκεκριμένης τέχνης. Ο πόνος και η οδύνη που βιώνει το άτομο στην τέχνη το βοηθούν να φτάσει σε υψηλότερα πνευματικά επίπεδα και να κατακτήσει την εσωτερική αρμονία και τον αυτοέλεγχο. Στην performance art η βία που χρησιμοποιεί ο καλλιτέχνης στον εαυτό του δεν είναι μια αυτοκαταστροφική πράξη που στηρίζεται στη βία. 

Πρόκειται για μία δράση που έχει περισσότερο τελετουργικό χαρακτήρα και συμβάλλει στην κατάκτηση μιας εσωτερικής ισορροπίας. Ο πόνος και ο θάνατος αποτελούν φοβίες που έχουν όλοι οι άνθρωποι και ο καλλιτέχνης αποπειράται να ξεπεράσει. Ο φόβος του θανάτου είναι η πρώτιστη φοβία που έχουν οι άνθρωποι καθώς ο άνθρωπος είναι το μόνο έμβιο ον που ξέρει ότι θα πεθάνει. Μέσα από τον κίνδυνο και τον θάνατο προσπαθεί να απελευθερωθεί από τους φόβους αυτούς με επιμονή και αποφασιστικότητα. Θεωρεί ότι όταν το άτομο φτάνει κοντά στο θάνατο βλέπει τα πράγματα μετά με μια διαφορετική ματιά, ενώ αντιμετωπίζει και διαφορετικά τη ζωή του. Η Marina Abramovic πιστεύει ότι ο πόνος, οι δυσκολίες και τα εμπόδια μεταβάλλουν το άτομο, του διδάσκουν σχετικά με την ταυτότητά του, το δυναμώνουν και το κάνουν καλύτερο. Βλέπει δηλαδή την τέχνη ως ένα μέσο για ωρίμανση, κατάκτηση της ευτυχίας και εκτίμηση του εδώ και τώρα.

Μέσα από τη βίωση του πόνου προσπαθούν να ξεπεράσουν την υπεροχή της φύσης, την αδυναμία του σώματος και την ατέλεια των μέτρων που καθορίζουν τις ανθρώπινες σχέσεις. Βιώνοντας έντονο σωματικό πόνο μπορούν να φτάσουν στην συνείδηση του σώματος, στην άμεση επαφή με το σώμα και την σύνδεση ή το διαχωρισμό με το πνεύμα καθώς και στην εύρεση της γνώσης του εαυτού.

Μέσα από την ανάληψη πόνου το άτομο μπορεί να φτάσει στην υπέρβαση του θανάτου. Τα ψυχικά τραύματα και οι τραυματικές εμπειρίες της παιδικής ηλικίας δεν καθορίζουν σε απόλυτο βαθμό την ελευθερία του ατόμου, αλλά μπορούν να θεραπευτούν μέσα από την αγάπη και την ελευθερία, ενώ σημαντικό ρόλο παίζει η θέληση για νόημα και η αναζήτηση ενός ιδιαίτερου νοήματος της ζωής. Ο πόνος είναι μια ευκαιρία για πραγματοποίηση της ύψιστης αξίας, με στόχο την εκπλήρωση του νοήματος του. Το βασικό μέλημα του ανθρώπου δεν θα πρέπει να είναι η επιδίωξη της απόλαυσης ή η αποφυγή του πόνου, αλλά η αναζήτηση του νοήματος και του σκοπού στη ζωή.

«Δεν αγαπώ τον πόνο καθόλου. Ο λόγος που μπήκα σε αυτή τη διαδικασία δεν ήταν για να ευχαριστηθώ, αλλά για να βρεθώ στο σημείο που η απελευθέρωση από τον πόνο σε μυεί στο νόημα και στον πλούτο του πνευματικού κόσμου».

Οι υπαρξιακές αναζητήσεις του ατόμου και κυρίως η αναζήτηση του νοήματος της ζωής (πνευματική αναζήτηση της ζωής και του εαυτού) αποτελούν ένα βασικό στοιχείο των ανθρώπων. Σύμφωνα με την υπαρξιακή θεωρία τα άτομα είναι όντα που βρίσκονται σε διαρκή αλλαγή και μεταμόρφωση και έχουν ανάγκη να καθορίσουν το πλαίσιο της ζωής τους και του εαυτού τους μέσα από την εξερεύνηση του νοήματος και της αξίας της ζωής, ενώ το άτομο μαθαίνει να ζει αυθεντικά, να είναι αληθινό και ειλικρινές με τον εαυτό του όσον αφορά τις δυνάμεις και τις αδυναμίες του. Επομένως, το άτομο θα πρέπει να γνωρίζει τα όρια του σώματος και κυρίως του πνεύματός του και να βρίσκεται διαρκώς σε μια διαδικασία διαμόρφωσης της προσωπικής ταυτότητας (Cooper, 2008).

Ο καλλιτέχνης μέσα από την βίωση και την εμπειρία του πόνου απελευθερώνεται από το φόβο του θανάτου. Το σώμα φτάνει στα όρια της αντοχής του και το άτομο νιώθει ότι έχει τον έλεγχο τόσο του σώματος όσο και του πνεύματος, καθώς μπορεί μέσα από το πνεύμα να ελέγξει το σώμα, πνευματικοποιώντας το σώμα και φτάνοντας στην ισορροπία. Ουσιαστικά, η κατάκτηση της εσωτερικής ισορροπίας αποτελεί το ζητούμενο, ενώ ο φόβος του θανάτου συνδέεται άμεσα με την δυνατότητα ελέγχου του ατόμου. Το άτομο έχει την ανάγκη να νιώθει ότι μπορεί να ασκεί έλεγχο στη ζωή του, στο σώμα του και το πνεύμα του, καθώς και στο περιβάλλον γύρω του.

Σύμφωνα με τον Επίκουρο, ο φόβος του θανάτου είναι μάταιος καθώς η ψυχή του ανθρώπου είναι θνητή, ενώ δεν πρέπει το άτομο να φοβάται το θάνατο γιατί δε πρόκειται ποτέ να τον αντιληφθεί. Ο φόβος του θανάτου βρίσκεται πίσω από τις περισσότερες φοβίες, ενώ ο έλεγχος αποτελεί το βασικό στοιχείο που μπορεί να βοηθήσει το άτομο ώστε να απαλλαγεί από το φόβο. Όσο πιο κοντά έρχεται το άτομο στο θάνατο τόσο πιο πολύ αναπτύσσει την αίσθηση ότι μπορεί να τον ελέγξει. Μέσα από αυτό τον έλεγχο ο καλλιτέχνης καταλήγει στον έλεγχο του σώματος και του θανάτου, που οδηγεί σε φθορά του σώματος (Yalom, 2007).

Οι ακραίες πράξεις της γίνονται μέσα σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο, που είναι το πλαίσιο της performance art, όπου το έργο γίνεται για κάποιο λόγο και έχει έναν απώτερο σκοπό. Δεν μπαίνει στη διαδικασία βίωσης του πόνου με στόχο να αντλήσει ευχαρίστηση μέσα από αυτόν, αλλά να μπορέσει να απελευθερωθεί από τον πόνο οδηγώντας τον εαυτό της στην αναζήτηση ενός νέου νοήματος της ζωής και στην διεύρυνση του πνευματικού της κόσμου. Η υπεροχή της πνευματικής έναντι της σωματικής διάστασης οδηγεί την ίδια αλλά και το κοινό της στην κάθαρση, καθώς υπερισχύει η πνευματική αντοχή σε σύγκριση με τον σωματικό πόνο. Η καλλιτέχνιδα αυτό που αναζητά είναι ο έλεγχος του σώματος από το πνεύμα, η εσωτερική ισορροπία και η πνευματικοποίηση του σώματος, για αυτό και οι δράσεις της θα πρέπει να προσεγγίζονται μέσα από την διερεύνηση των συμβολικών και τελετουργικών διαστάσεων παρά μέσα από την μελέτη της αυτοκαταστροφικότητας και του μαζοχισμού.

Βιβλιογραφία

Abramovic, M. (1990). An interview of Marina Abramovic by B.Goy on June 1990. Journal of Contemporary Art. Ανακτήθηκε από http://www.jca-online.com/abramovic.html.

Abramovic, M. (1998). Artist body performance 1969- 1998. Charta.

Cooper, M. (2008). Ο υπαρξισμός στην ψυχοθεραπεία. Αθήνα: Άσπρη Λέξη.

Goldberg, R. (2006). Performance Art: From Futurism to the Present. Singapore: Thames & Hudson world of art.

Ρηγοπούλου, Π. (2008).Το σώμα. Ικεσία και απειλή. Αθήνα: Εκδόσεις Πλέθρον.

Yalom, I. (2007). Η μάνα και το νόημα της ζωής. (Μτφρ. Ε. Ανδριτσάνου & Γ. Ζέρβας). Αθήνα: Εκδόσεις ΑΓΡΑ.