«Ψυχανάλυση και Ζεν Βουδισμός»

 Του Έριχ Φρομ

 

«Όταν συσχετίζουμε το Ζεν Βουδισμό με την ψυχανάλυση, συζητάμε για δύο συστήματα. Και τα δύο πραγματεύονται μια θεωρία που αφορά τη φύση του ανθρώπου και την πρακτική που οδηγεί στην ευημερία του. Το καθένα είναι μια χαρακτηριστική έκφραση της ανατολικής και της δυτικής σκέψης αντίστοιχα. Ο Ζεν Βουδισμός είναι ένα μείγμα του ινδικού ορθολογισμού και της αφαίρεσης με την κινέζικη συγκεκριμενοποίηση και τον ρεαλισμό. Η ψυχανάλυση είναι αποκλειστικά δυτική, όσο το Ζεν είναι ανατολικό. Είναι παιδιού του δυτικού ανθρωπισμού και ορθολογισμού και της ρομαντικής αναζήτησης του δεκάτου ένατου αιώνα για τις σκοτεινές δυνάμεις που ξεφεύγουν από τον ορθολογισμό. Πολύ πιο πίσω, η ελληνική σοφία κι η εβραϊκή ηθική είναι οι πνευματικοί πατέρες αυτής της επιστημονικο-θεραπευτικής προσέγγισης του ανθρώπου. 

 

Αλλά παρά το γεγονός ότι και η ψυχανάλυση και το Ζεν πραγματεύονται τη φύση του ανθρώπου και την πρακτική που οδηγεί στη μεταμόρφωσή του, οι διαφορές φαίνεται να ξεπερνούν αυτές τις ομοιότητες. Η ψυχανάλυση είναι μια επιστημονικό μέθοδος μη θρησκευτική στον πυρήνα της. Το Ζεν είναι μια θεωρία και τεχνική για την επίτευξη της ‘διαφώτισης’, μια εμπειρία που στη Δύση θα λεγόταν θρησκευτική ή μυστικιστική. Η ψυχανάλυση είναι μια θεραπεία για πνευματικές αρρώστιες, το Ζεν είναι ένας τρόπος για πνευματική σωτηρία. Μπορούμε να βγάλουμε κανένα άλλο συμπέρασμα από τη συζήτηση για τη σχέση ανάμεσα στην ψυχανάλυση και στο Ζεν Βουδισμό, έξω από τη δήλωση ότι δεν υπάρχει σχέση εκτός από εκείνη της ριζικής κι αγεφύρωτης διαφοράς;

Υπάρχει ωστόσο ένα αδιαφιλονίκητο αυξανόμενο ενδιαφέρον για το Ζεν Βουδισμό μεταξύ των ψυχαναλυτών. Ποιες είναι οι πηγές αυτού του ενδιαφέροντος; Ποια είναι η σημασία του; Αυτό που θα προσπαθήσω να κάνω εδώ, είναι να δώσω μια απάντηση σε αυτά τα ερωτήματα. Δεν προσπαθώ να δώσω μια συστηματική παρουσίαση του Ζεν Βουδισμού και της Σκέψης του, αυτό θα ξεπερνούσε τις γνώσεις και την πείρα μου. Ούτε προσπαθώ να δώσω μια πλήρη εικόνα της ψυχανάλυσης, πράγμα που δε θα ανταποκρινόταν στο θέμα μου. Παρόλα αυτά, θα παρουσιάσω με μερικές λεπτομέρειες, εκείνες τις απόψεις της ψυχανάλυσης, που έχουν άμεση συγγένεια με τη σχέση ανάμεσα στην ψυχανάλυση και στο Ζεν Βουδισμό και που ταυτόχρονα αντιπροσωπεύουν βασικές ιδέες εκείνης της συνέχειας της φροϋδικής ανάλυσης, την οποία έχω αποκαλέσει μερικές φορές ‘ανθρωπιστική ψυχανάλυση’.  

[…] Ο δυτικός άνθρωπος βρίσκεται σε μια κατάσταση σχιζοειδούς ανικανότητας να νιώσει ένα συναίσθημα, για αυτό είναι αγχώδης, έχει κατάθλιψη και βρίσκεται σε απόγνωση. Επιδιώκει ακόμη την ευτυχία, τον ατομισμό, την πρωτοβουλία –αλλά στην πραγματικότητα δεν έχει στόχους. Ρωτήστε τον για τι ζει, τι σκοπό έχουν όλες του οι προσπάθειες- και θα πέσει σε αμηχανία… Δεν έχουν σκοπό, εκτός από την επιθυμία να ξεφύγουν από την ανασφάλεια και τη μοναξιά.

[…] Ο άνθρωπος έκανε ένα μεγάλο άνοιγμα προς την αντικειμενικότητα. Η γη έπαψε να είναι το κέντρο της υφηλίου. Ο άνθρωπος έχασε τον κεντρικό του ρόλο σαν πλάσμα προορισμένο από τον Θεό να κυριαρχεί πάνω σε όλα τα άλλα πλάσματα» (σελ. 104-107).  

[…] Ο Ζεν Βουδισμός βοηθάει τον άνθρωπο να βρει μια απάντηση στο ερώτημα για την ύπαρξή του, μια απάντηση που ουσιαστικά είναι ίδια με κείνη που έδωσε η ιουδαϊκή- χριστιανική παράδοση και που, όμως, δεν αντιφάσκει προς τον ορθολογισμό, τον ρεαλισμό και την ανεξαρτησία, που είναι τα πολύτιμα επιτεύγματα του σύγχρονου ανθρώπου» (σελ. 108).

 

Πηγή:

Έ. Φρομ, Ντ.Τ. Σουζούκι και Ρ. Ντε Μαρτίνο. 1979. Ζεν, βουδισμός και ψυχανάλυση. Εκδόσεις Μπουκουμάνη.

 

Κουραβάνας Νικόλαος & Παπαδοπούλου Ελένη, Ψυχολόγοι, MSc.