Καταστροφικά γεγονότα στη ζωή των παιδιών

Πρόκειται για συμβάντα που προκαλούν κρίση στη ζωή τους και μπορεί να οφείλονται σε ξαφνικά φυσικά ή κοινωνικά φαινόμενα, όπως μια πανδημία, ένας πόλεμος ή σε αντίξοα γεγονότα που επηρεάζουν δραματικά την καθημερινή ζωή των μελών της οικογένειας και έχουν έντονες επιπτώσεις σε όλους. Συνήθως πρόκειται για απροσδόκητα γεγονότα, που προκαλούν σοκ, αίσθημα άγχους, διαρκή ανησυχία, προβλήματα στον ύπνο και στη διάθεση και ένα αίσθημα θλίψης. 

 

«Πολλοί άνθρωποι ξεπερνούν τα τραύματα που τους προκαλεί μια καταστροφή με τη βοήθεια της οικογένειας και της κοινότητας, ενώ άλλοι μπορεί να χρειαστούν πρόσθετη υποστήριξη για να ανακάμψουν.

Οποιοσδήποτε μπορεί να διατρέξει κίνδυνο, συμπεριλαμβανομένων των επιζώντων που ζουν στις πληγείσες περιοχές καθώς και αυτών που εργάζονται για την ‘’ανοικοδόμησή’’ τους.

Οι φυσικές καταστροφές, οι καταστροφές που προκαλούνται από τον άνθρωπο, τα περιστατικά μαζικής βίας και γενικώς τα περιστατικά μαζικού τραύματος, συμπεριλαμβανομένου του πολέμου, αποτελούν τα μείζονα και συχνότερα παραδείγματα κρίσεων παγκοσμίως.

Οι φυσικές καταστροφές, όπως οι σφοδρές καταιγίδες, οι πλημμύρες, οι πυρκαγιές, οι σεισμοί, των οποίων γινόμαστε συχνά μάρτυρες και στην Ελλάδα, μαζί με τους τυφώνες, τους ανεμοστρόβιλους, τις τροπικές καταιγίδες, την ξηρασία και τα τσουνάμι, είναι μεγάλης κλίμακας γεωλογικά ή μετεωρολογικά φαινόμενα που μπορούν να προκαλέσουν απώλειες σε ζωές αλλά και περιουσίες.

Παραδείγματα καταστροφών που προκαλούνται από τον άνθρωπο είναι τα βιομηχανικά ατυχήματα, οι πυροβολισμοί, οι τρομοκρατικές ενέργειες και τα περιστατικά μαζικής βίας. Όπως συμβαίνει και με τις φυσικές καταστροφές, αυτά τα είδη τραυματικών γεγονότων μπορεί επίσης να προκαλέσουν απώλεια ζωής και περιουσίας. Ενδέχεται επίσης να προκαλέσουν κύματα προσφύγων, οικονομική καταστροφή και υγειονομική κρίση και μάλιστα όχι μόνο στις πληγείσες περιοχές, αλλά και ευρύτερα» (σελ. 170).

Πώς αντιδρούν τα παιδιά σε αυτά τα ακραία γεγονότα;

Οι αντιδράσεις των παιδιών εξαρτώνται από τα ατομικά τους χαρακτηριστικά και από τα χαρακτηριστικά του περιβάλλοντος μέσα στο οποίο ζουν. Η ανάπτυξη και η ανθετικότητα των παιδιών επηρεάζονται από την αλληλεπίδραση των αναγκών και των ικανοτήτων τους καθώς και των παραγόντων κινδύνου και προστασίας που υπάρχουν στο κοινωνικό τους περιβάλλον.

«Η ανθεκτικότητα είναι η ικανότητα ανάκαμψης από το άγχος, τις αντιξοότητες, την αποτυχία, τις προκλήσεις ή ακόμα και το τραύμα. Δεν είναι κάτι που τα παιδιά είτε έχουν είτε δεν έχουν. Πρόκειται για μια ικανότητα που αναπτύσσουν καθώς μεγαλώνουν. Τα ανθεκτικά παιδιά είναι πιο πιθανό να αναλάβουν υγιή ρίσκα, επειδή δεν φοβούνται μην τυχόν δεν ανταποκριθούν στις προσδοκίες τους.

Γενικά, τείνουμε να εξιδανικεύουμε την παιδική ηλικία ως μια ξέγνοιαστη περίοδο, αλλά η νεότητα από μόνη της δεν προσφέρει κάποια ασπίδα έναντι των συναισθηματικών πληγών, προκλήσεων και τραυμάτων που αντιμετωπίζουν πολλά παιδιά. μπορεί να κληθούν να αντιμετωπίσουν προβλήματα που κυμαίνονται από την προσαρμογή σε μια νέα τάξη ή τη διαδικτυακή εκπαίδευση έως τον εκφοβισμό από τους συνομηλίκους ή ακόμα και τους οικογενειακούς καβγάδες. Και αν προσθέσουμε σε αυτά τις αβεβαιότητες που αποτελούν μέρος της ενηλικίωσης σε έναν περίπλοκο κόσμο, η παιδική ηλικία καταλήγει να είναι κάθε άλλο παρά ξέγνοιαστη. Η ικανότητα ενός ατόμου να αντεπεξέλθει και να αναπτυχθεί παρά τις εν λόγω προκλήσεις προκύπτει από την ανθεκτικότητά του.

Η ανθεκτικότητα ενός παιδιού μπορεί να ενισχυθεί με παρεμβάσεις κατάλληλες για την ηλικία του, οι οποίες προάγουν ορισμένα από τα ακόλουθα χαρακτηριστικά:

Να διατηρεί υγιείς δεσμούς με τους ενήλικες που το φροντίζουν και με τους συνομηλίκους του.

Να είναι κοινωνικά ικανό να αλληλεπιδρά με ενήλικες και παιδιά.

Να είναι ανεξάρτητο και να ζητά βοήθεια όταν είναι απαραίτητο.

Να είναι περίεργο και να εξερευνά του περιβάλλον.

Να παίζει δημιουργικά.

Να προσαρμόζεται στις αλλαγές.

Να σκέφτεται προτού ενεργήσει.

Να έχει αυτοπεποίθηση ότι μπορεί να ελέγξει ορισμένες πτυχές της ζωής του.

Να έχει ενδιαφέροντα, χόμπι, να συμμετέχει σε δραστηριότητες και να έχει πολλαπλές δεξιότητες» (σελ. 171-172).

 

Ρίτσα Ψύλλου- Μαρία Ζαφειροπούλου. 2023. Παιδικό άγχος. Τι γίνεται με αυτό; Εκδόσεις Τόπος.

 

Νίκος Κουραβάνας & Ελένη Παπαδοπούλου, Ψυχολόγοι, MSc, MA.

Επιθετικότητα στην προσχολική ηλικία και ηθικός συλλογισμός

Γνωστικές προσεγγίσεις στην επιθετικότητα

Δύο παιδιά που παίζουν ένα παιχνίδι με την μπάλα, μερικές φορές πέφτουν το ένα πάνω στο άλλο. Το ένα αντιδρά ζητώντας συγγνώμη, ενώ το άλλο σπρώχνει τον συμπαίκτη του και του λέει «Σταμάτα πια!». Παρόλο που και τα δύο παιδιά είναι το ίδιο υπεύθυνα κάθε φορά για το συμβάν, οι αντιδράσεις τους είναι τελείως διαφορετικές. Το πρώτο παιδί ερμηνεύει το γεγονός ως ατύχημα, ενώ το δεύτερο το εκλαμβάνει ως πρόκληση και αντιδρά με επιθετικότητα.

 

Η γνωστική προσέγγιση στην επιθετικότητα υποστηρίζει ότι για να κατανοήσουμε την ανάπτυξη της ηθικότητας, θα πρέπει να μελετήσουμε πώς το παιδί προσχολικής ηλικίας ερμηνεύει τη συμπεριφορά των άλλων, καθώς και το περιβαλλοντικό πλαίσιο στο οποίο αυτή εμφανίζεται. Σύμφωνα με τον Kenneth Dodge και τους συνεργάτες του, ορισμένα παιδιά έχουν περισσότερο την τάση να υποθέτουν ότι οι πράξεις των άλλων παρωθούνται αποκλειστικά από την επιθετικότητά τους. Τα παιδιά αυτά δεν είναι ικανά να εντοπίσουν τα κατάλληλα «σήματα» σε μία κατάσταση και έτσι δεν μπορούν να ερμηνεύσουν με ακρίβεια τη συμπεριφορά των άλλων σε αυτές τις συνθήκες. Αντίθετα, υποθέτουν -συχνά λανθασμένα- ότι τα γεγονότα που συμβαίνουν στο περιβάλλον οφείλονται στην επιθετικότητα των άλλων.

Τρόποι για την ενίσχυση της ηθικής συμπεριφοράς και τη μείωση της επιθετικότητας στα παιδιά προσχολικής ηλικίας.

Οι θεωρίες για τα αίτια της επιθετικής συμπεριφοράς στα παιδιά προσχολικής ηλικίας είναι χρήσιμες για τις ποικίλες μεθόδους ενίσχυσης της ηθικής συμπεριφοράς και μείωσης της επιθετικότητας, από υποδεικνύουν. Ακολουθούν μερικές από τις πιο πρακτικές και εύκολες στην εφαρμογή τους στρατηγικές:

·         Προσφέρουμε ευκαιρίες στο παιδί προσχολικής ηλικίας να παρατηρεί άλλους που συμπεριφέρονται με συνεργατικό και θετικά κοινωνικό τρόπο.

·         Ενθαρρύνουμε το παιδί να ασχοληθεί με δραστηριότητες που κάνουν καλό στους άλλους, όπως το να μοιράζεται πράγματα.

·         Μιλάμε στο παιδί προσχολικής ηλικίας για το πώς μπορεί να αισθάνονται οι άλλοι σε μια δύσκολη κατάσταση, καλλιεργώντας με αυτόν τον τρόπο την ενσυναίσθηση.

·         Δεν παραβλέπουμε την επιθετική συμπεριφορά. Γονείς και εκπαιδευτικοί πρέπει να παρεμβαίνουν, όταν έρχονται αντιμέτωποι με επιθετική συμπεριφορά και να δίνουν ξεκάθαρο μήνυμα ότι η επιθετικότητα είναι απαράδεκτος τρόπος επίλυσης των συγκρούσεων.

·         Δείχνουμε στο παιδί προσχολικής ηλικίας πώς να επινοεί εναλλακτικές ερμηνείες για τη συμπεριφορά των άλλων. Αυτό είναι ιδιαιτέρως σημαντικό για τα παιδιά που είναι επιρρεπή στην επιθετικότητα και που είναι πιθανότερο να αντιλαμβάνονται τη συμπεριφορά των άλλων ως περισσότερο επιθετική από ό, τι πραγματικά είναι.

·         Ελέγχουμε τα τηλεοπτικά προγράμματα που παρακολουθεί το παιδί, ιδιαιτέρως όσα περιέχουν βίαιες σκηνές. Υπάρχουν επαρκείς ενδείξεις ότι η παρακολούθηση προγραμμάτων που περιέχουν βία αυξάνει το επίπεδο επιθετικότητας στο παιδί.

·         Βοηθούμε το παιδί προσχολικής ηλικίας να κατανοήσει τα συναισθήματά του. Όταν το παιδί θυμώνει -και όλα τα παιδιά θυμώνουν-, πρέπει να μαθαίνει να αντιμετωπίζει τον θυμό με εποικοδομητικό τρόπο.

·         Εκπαιδεύουμε το παιδί στον ηθικό συλλογισμό και τον έλεγχο. Το παιδί προσχολικής ηλικίας κατανοεί τα βασικά στοιχεία του ηθικού συλλογισμού και πρέπει να του υπενθυμίζουμε γιατί ορισμένες συμπεριφορές είναι επιθυμητές. Για παράδειγμα, είναι καλύτερο να πούμε «αν πάρεις όλα τα μπισκότα, δεν θα μείνει τίποτα για τους άλλους», παρά να του πούμε «τα καλά παιδιά δεν τρώνε όλα τα μπισκότα». (σ.312)

 

Feldman, S.R. 2019. Αναπτυξιακή ψυχολογία. Εκδόσεις Gutenberg.

 

Νίκος Κουραβάνας & Ελένη Παπαδοπούλου, Ψυχολόγοι, MSc, MA.

Η εγκατάλειψη παιδιών

«Η εγκατάλειψη ενός παιδιού αποτελεί συγχρόνως το τέρμα, τη δραματική απόληξη μιας μακράς προσωπικής πορείας και την επείγουσα συλλογική προσπάθεια λύσης του δράματος. Σίγουρα δεν προκύπτει από μια απλά ανεπάρκεια σε μητρικό ένστικτο, παρόλο που τη στιγμή του δράματος μπορεί να εκφράζεται ως μια ακραία μορφή γονεϊκής αδιαφορίας που δείχνει να αντιπαρατίθεται σε μια έντονη κινητοποίηση κοινωνικού ενδιαφέροντος για το παιδί. Κάθε εγκατάλειψη είναι το τελικό αποτέλεσμα πολλαπλών ανεπαρκειών και μιας σειράς συγκυριών και συναντήσεων. Με βάση τα παραπάνω, η εγκατάλειψη μπορεί να γίνει αντιληπτή ως το τελικό αποτέλεσμα, η διέξοδος, για πολλές προσωπικές πορείες γυναικών κάτω από συγκεκριμένες καταστάσεις και συγκυρίες. Οποιαδήποτε άλλη προσέγγιση του θέματος μετατρέπει την εγκατάλειψη σε απλό ατομικό ψυχολογικό ή ψυχοπαθολογικό γεγονός και τελικά επιφέρει μια καλυμμένη ηθική κατακραυγή. 

 

Κάθε εγκατάλειψη φέρει μαζί της μια μεγάλη ιστορία, που περιλαμβάνει τις ιστορίες μιας γυναίκας, ενός άνδρα, των οικογενειών τους, των στάσεών τους και του κοινωνικού- πολιτισμικού τους στάτους. Η ιστορία αυτή περιέχει εντός της ένα υψηλό δυναμικό εγκατάλειψης και συναντά σε κάποια κρίσιμη στιγμή έναν κοινωνικό περίγυρο που μπορεί να επηρεάσει τις εξελίξεις προς τη μια ή την άλλη κατεύθυνση. Ο κοινωνικός αυτός περίγυρος αποτελείται σε γενικές γραμμές από τα ήθη, τις προκαταλήψεις, τον δυναμισμό και τη γενικότερη πολιτική μιας κοινωνίας στη σχέση της με τις μόνες μητέρες, τα νόθα παιδιά, τη θέση των ανδρών και των γυναικών κ.ο.κ. […]

Σε κάθε ιστορία εγκατάλειψης οι συναντήσεις αυτές δείχνουν να παίζουν καθοριστικό ρόλο, σε πολλές περιπτώσεις οι εξωτερικοί παράγοντες παίζουν καίριο ρόλο ως προς την τελική διαμόρφωση μιας λύσης του δράματος. Στις περιπτώσεις αυτές υπάρχει ένας συντονισμό της δημιουργίας του δράματος και της λύσης τους, όπου συνυπάρχουν οι ατομικοί, οι ευρύτεροι οικογενειακοί και οι κοινωνικοί παράγοντες. Όσον αφορά τον κοινωνικό παράγοντα, θα μπορούσαμε να τον αντιληφθούμε στη διπλή του όψη: ως μια απουσία συμπαράστασης και ως παρουσία ρύθμισης. Ο κοινωνικός παράγοντας θα συμβάλει έτσι σημαντικά, με τη διπλή του αυτή μορφή, στην τελική κατεύθυνση ή διαμόρφωση μιας κατάστασης.

Σε μερικές περιπτώσεις μπορούμε να αναγνωρίσουμε στην κοινωνική- εξωτερική παρέμβαση το κύριο βάρος της τελικής διαμόρφωσης μιας λύσης. Στις περιπτώσεις αυτές το κενό που αφήνει η αδυναμία της βιολογικής μητέρας υπερκαλύπτεται από τις επιθυμίες και τις αποφάσεις τρίτων, σε σημείο που να τολμήσουμε να υπαινιχθούμε σχεδόν την ύπαρξη μιας υφαρπαγής. Πίσω από το ‘’συμφέρον’’ του παιδιού δείχνουν να υφέρπουν κοινωνικές αντιλήψεις ιδιαίτερα συντηρητικές, που δικαιώνουν τελικά τα αυτόματα περάσματα των παιδιών από ‘’ανίκανους’’ γονείς σε κοινωνικά αποδεκτούς θετούς γονείς. Η κίνηση αυτή για να πετύχει, οφείλει αυτόματα να απαξιώσει τους βιολογικούς γονείς ως γονείς, ενώ συγχρόνως θα υπερ- αξιώνει κάποιους θετούς γονείς στη βάση κάποιων ασαφών κοινωνικών κριτηρίων» (σελ. 109-111).

 

Πηγή:

Γρηγόρη Αμπατζόγλου (Επιμ). 2021. Αλλάζοντας χέρια. Από τον αποχωρισμό των παιδιών στην υποδοχή τους. Εκδόσεις University Studio Press.

 

Νίκος Κουραβάνας & Ελένη Παπαδοπούλου, Ψυχολόγοι, MSc, MA.

Παιδιά που λένε ψέματα

Κατά τον Άντλερ

Ο Άντλερ περιγράφει την περίπτωση ενός αγοριού, που είναι εννέα χρονών και η μητέρα του το χαρακτηρίζει ως προβληματικό και νευρικό. Το παιδί είναι τρομερά ανήσυχο, που σημαίνει ότι δεν μπορεί να βρει ησυχία πουθενά και δεν αισθάνεται ικανό για τις απαιτήσεις του σχολείου, με αποτέλεσμα να μην κάνει καμία προσπάθεια στο σχολείο και να μην μπορεί να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις της καθημερινότητάς του. Παρόλα αυτά κάποιες φορές εντυπωσιάζει τους άλλους ανθρώπους γύρω του με την καλή του κρίση και έχει την ικανότητα να αντιμετωπίζει προβλήματα εκτός από αυτά του σχολείου.

«Δεν χάνει τίποτα από όσα συμβαίνουν στον δρόμο» (σελ. 170).

 

«Θυμάται κάθε τι που λένε οι μεγάλοι» (σελ. 171).

Δείχνει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για κάθε τι οπτικό και μπορεί να επαναλαμβάνει με ακρίβεια όσα ακούει γύρω του την κατάλληλη στιγμή. Φοβάται όμως το καθετί και φεύγει μακριά από κάθε είδος κινδύνου. Δεν έχει καθόλου αυτοπεποίθηση, δεν είναι ανεξάρτητο και δεν μπορεί μόνο του να λύσει τα προβλήματά του. Πρόκειται για ένα παιδί που του έχουν στερήσει την ανεξάρτητη λειτουργία του. Το παιδί έχει συνηθίσει να λειτουργεί με τη βοήθεια κάποιου άλλου και συγκεκριμένα προσπαθεί να πετύχει ότι θέλει με τη βοήθεια της μητέρας του.

Ένα από τα πιο βασικά χαρακτηριστικά του συγκεκριμένου παιδιού είναι ότι λέει ψέματα. Το παιδί λέει ψέματα στα οποία επιλέγει να έχει τον ρόλο του ήρωα. Προσπαθεί να καλύψει όλα όσα το δυσκολεύουν και όλα για τα οποία νιώθει αδύναμος και δειλός. Μέσα από τα ψέματα το παιδί φαίνεται πως έχει την ανάγκη να το θαυμάζουν.

«Το παιδί φαίνεται να αναπληρώνει μόνο με τη φαντασία του και μετά όλα χάνονται στο κενό. Δε δραστηριοποιείται στην αναπλήρωσή του. Αυτό είναι ένα άλλο παράδειγμα για την άποψη που εκφράσαμε προηγουμένως: ότι είναι δειλός. Έχει συνηθίσει να τον βοηθά η μητέρα του, που τα κάνει όλα για λογαριασμό του» (σελ. 173).

Η μητέρα του που δεν ξέρει πώς να συμπεριφερθεί, αρχικά καλύπτει τα ψέματα που λέει και στη συνέχεια προσπαθεί να φερθεί αυστηρά, χωρίς όμως να υπάρχει το επιθυμητό αποτέλεσμα. Η μόνη αποτελεσματική μέθοδος θα ήταν να τον κάνει να καταλάβει τα λάθη του που υπάρχουν στη δομή του σχεδίου ζωής του. «Να τον κάνουμε ανεξάρτητο και αυτόνομο, να ξυπνήσουμε την αυτοπεποίθησή του. Όσον καιρό αυτό δεν γίνεται, ούτε η αυστηρότητα ούτε η καλοσύνη. Το αγόρι αυτό δεν είναι προετοιμασμένο. Είναι σκληρό να ζητάμε από κάποιον κάτι για το οποίο δεν έχει προετοιμαστεί» (σελ. 177).

Το παιδί αναγκάζεται να λέει ψέματα, γιατί μπλέκεται όλο και περισσότερο στα ψέματά του. Έχει βαθιά επίγνωση ότι το ψέμα του είναι ψέμα, έχει συνείδηση για αυτό. Το παιδί έχει ανάγκη για αναγνώριση εξαιτίας του αισθήματος κατωτερότητας που βιώνει. Αυτό που θα πρέπει να καταλάβει είναι το εξής: «Δεν έχεις ανάγκη να προσπαθείς να ξεφύγεις, δεν έχεις ανάγκη να καταφεύγεις στα ψέματα, δεν έχεις ανάγκη από καυχησιολογίες. Αν πραγματικά θελήσεις να κάνεις μια προσπάθεια. Θα μπορέσεις να ικανοποιήσεις την προσπάθειά σου για αναγνώριση κάνοντας χρήσιμα πράγματα και τότε δε θα έχει ανάγκη να καταφεύγεις σε ανόητα τεχνάσματα» (σελ. 180-181).

 

Πηγή:

Άλφρεντ Άντλερ. 1974. Τα προβληματικά παιδιά. Εκδόσεις Μπουκουμάνη.

 

Κουραβάνας Νικόλαος & Παπαδοπούλου Ελένη, Ψυχολόγοι, MSc.