Το φαινόμενο Forer: Πλάνη, ευπιστία ή ανάγκη για καθοδήγηση;

Το φαινόμενο Forer (forer effect) ή το φαινόμενο Barnum (barnum effect) είναι δύο όροι που περιγράφουν την τάση των ανθρώπων να αξιολογούν προτάσεις που θεωρούν ότι τους αφορούν προσωπικά ως εξαιρετικά ακριβείς, ενώ στην πραγματικότητα είναι πολύ γενικές, ασαφείς και αόριστες, χωρίς να λένε κάτι συγκεκριμένο. Αυτό γίνεται ιδιαίτερα εμφανές σε κείμενα αστρολογίας και μαντείας αλλά και στα τεστ προσωπικότητας, όπου υπάρχουν κάποιες γενικές αναφορές που θα μπορούσαν να ταιριάξουν σε μια μεγάλη γκάμα ανθρώπων, ενώ ο καθένας θα μπορούσε να τις ερμηνεύσει με το δικό του τρόπο και να θεωρήσει ότι τον αφορούν. Ο Forer διαπίστωσε ότι οι άνθρωποι τείνουν να δέχονται ως αξιόπιστες και έγκυρες γενικές περιγραφές για την προσωπικότητά τους θεωρώντας ότι περιλαμβάνουν μοναδικά στοιχεία που τους αφορούν χωρίς να συνειδητοποιούν ότι η ίδια περιγραφή θα μπορούσε να ταιριάζει και σε οποιοδήποτε άλλο άτομο.

Οι δύο ερμηνείες που δίνονται σχετικά με όσα διαβάζουμε στα ζώδια και θεωρούμε ότι βγαίνουν είναι οι εξής: από τη μία το φαινόμενο Forer ή Barnum που υποστηρίζει ότι ο καθένας ερμηνεύει και προσαρμόζει τα γενικόλογα που λένε οι ημερήσιες ή εβδομαδιαίες προβλέψεις του ζωδίου του στον εαυτό του και από την άλλη το άτομο έχει την τάση να αναζητά επιβεβαίωση όσων πιστεύει ή όσων ακούει και θεωρεί σημαντικά για τον ίδιο, συνδέοντας έτσι με αυθαίρετο τρόπο δύο γεγονότα που στην πραγματικότητα μπορεί να είναι και άσχετα μεταξύ τους. 

Ο Forer το 1948 πραγματοποίησε ένα πείραμα στο οποίο συμμετείχαν φοιτητές, στους οποίους χορήγησε ένα τεστ προσωπικότητας και τους ενημέρωσε ότι στο τέλος θα τους δώσει ξεχωριστά στον καθένα την τελική αξιολόγηση για την προσωπικότητά τους με βάση τις απαντήσεις που έδωσαν. Στο τέλος έδωσε σε όλους τους φοιτητές χωρίς οι ίδιοι να το γνωρίζουν την ίδια αποτίμηση, που ήταν αποσπάσματα από αστρολογικές στήλες, και τους ζήτησε να τη βαθμολογήσουν κατά πόσο ταίριαζε με την προσωπικότητά τους. Η πλειοψηφία των φοιτητών συμφώνησε με όσα περιέγραφε η τελική αποτίμηση για την προσωπικότητά τους.

Επίσης, έχουν προταθεί διάφορες προτάσεις που θα μπορούσαν όλοι να ταυτιστούν μαζί τους. Είναι γνωστές και ως προτάσεις του Barnum, αποδίδοντας σεβασμό στον κωμικό/showman Barnum που ήταν ικανός να χειραγωγεί ψυχολογικά τα πλήθη μέσω της τέχνης, ενώ θεωρούσε ότι «κάτι έχουμε για όλους». Ο Barnum στηριζόταν στην ευπιστία των ανθρώπων και την ικανότητά του να τους χειραγωγεί. 

Παραδείγματα προτάσεων του Barnum που επιβεβαιώνουν αυτό το φαινόμενο είναι τα εξής:

Έχεις μια μεγάλη ανάγκη από τους άλλους ανθρώπους να σε θαυμάζουν και να τους αρέσεις.

Έχεις μια μεγάλη αχρησιμοποίητη παραγωγική ικανότητα, που δεν έχεις ακόμη χρησιμοποιήσει προς όφελός σου.

Πειθαρχημένος και με αυτοέλεγχο εξωτερικά, τείνεις να είσαι ανήσυχος και ανασφαλής μέσα σου.

Προτιμάς ένα συγκεκριμένο ποσοστό αλλαγών και ποικιλίας και δυσαρεστείσαι όταν παρεμποδίζεται από εμπόδια και περιορισμούς.

Είσαι υπερήφανος για τον εαυτό σου καθώς είσαι ένας ανεξάρτητος στοχαστής και δεν δέχεσαι τις δηλώσεις των άλλων χωρίς ικανοποιητικές αποδείξεις.

Έχεις μια τάση να είσαι επικριτικός με τον εαυτό σου.

Κατά καιρούς είσαι εξωστρεφής και κοινωνικός, ενώ άλλες φορές είσαι εσωστρεφής και επιφυλακτικός.  

Ένα άτομο είναι πιο πιθανό να θεωρήσει ότι μια πρόταση είναι ακριβής και το περιγράφει όταν πιστεύει πως τα αποτελέσματα αφορούν αποκλειστικά το ίδιο, όταν πιστεύει ότι έχει κύρος και αυθεντία ο αξιολογητής και όταν τα αποτελέσματα είναι θετικά για το ίδιο. Επίσης, συνήθως πρόκειται για προτάσεις που περιλαμβάνουν θετικά για το άτομο χαρακτηριστικά, τα οποία εμπλέκουν την ελπίδα, τους ευσεβείς πόθους, τη ματαιοδοξία και την τάση του ατόμου να προσπαθεί να εξάγει νοήματα από την εμπειρία του. Όλα αυτά τα στοιχεία κάνουν το άτομο εύπιστο καθώς έχει ανάγκη να πιστέψει σε κάτι θετικό για το ίδιο, ενώ είναι κι ένας τρόπος ενίσχυσης της εικόνας του εαυτού. Οι άνθρωποι συνήθως αποδέχονται τις αξιώσεις για τον εαυτό τους ανάλογα με την επιθυμία τους να τείνουν να πιστεύουν πως είναι αληθείς παρά ανάλογα με την ακρίβεια του περιεχομένου αυτών των ισχυρισμών. 

Ακόμη, το άτομο στην προσπάθειά του να αποσπάσει συμβουλές από κάποιον «ειδικό» στο χώρο μπορεί χωρίς να το συνειδητοποιεί να προσφέρει αρκετές πληροφορίες για τον εαυτό του, που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν και θα ήταν επαρκείς για να μπορέσει ο «ειδικός» να εξάγει σχετικά συμπεράσματα και να του επιστρέψει τις ήδη προσφερόμενες πληροφορίες. Επίσης, μια πεποίθηση ή προσδοκία του ατόμου που θεωρεί ότι είναι η λύση στο πρόβλημα μπορεί να καθοδηγήσει το άτομο ώστε από αυτά που ακούει να επικεντρωθεί και να προσέξει πληροφορίες που επιβεβαιώνουν αυτή την πεποίθηση που ήδη έχει. Η επιλεκτική σκέψη και προσοχή και η ενίσχυση από την πλειοψηφία –το κοινό- διατηρούν το φαινόμενο. 

Ο Beyerstein αποδίδει αυτό το φαινόμενο στην ανάγκη των ανθρώπων να καλύψουν την αβεβαιότητα που νιώθουν και στην τάση τους να προσπαθούν να συνδέσουν φαινομενικά ασύνδετες πληροφορίες ώστε να αποδώσουν νόημα σε κάποιες εμπειρίες τους. Οι Dickson και Kelly (1985) διαπίστωσαν πως άτομα με νευρωτικά χαρακτηριστικά στην προσωπικότητά τους, άτομα που έχουν ανάγκη για αποδοχή και άτομα με στοιχεία απολυταρχισμού έχουν περισσότερες πιθανότητες να εμφανίζουν το φαινόμενο Forer. Ακόμη, βρήκαν πως υπάρχει μια αυξανόμενη αποδοχή της περιγραφής όταν υπάρχει ο τίτλος ‘για σένα’.

Σε κάθε περίπτωση θα πρέπει να είμαστε ιδιαίτερα προσεκτικοί πώς αξιολογούμε τις πληροφορίες που μας λένε για εμάς και πόσο τις πιστεύουμε, χωρίς να ξεχνάμε ότι κανείς δεν ξέρει τον εαυτό μας καλύτερα από εμάς τους ίδιους.

http://skepdic.com/forer.html. Forer effect.

http://skepdic.com/barnum.html. Barnum effect.

http://psych.fullerton.edu/mbirnbaum/psych101/barnum_demo.htm. The Barnum effect.

Dickson, D. H. & Kelly, I.W. (1985). "The 'Barnum Effect' in Personality Assessment: A Review of the Literature," Psychological Reports, 57, 367-382.

Forer, B. R. (1949). "The Fallacy of Personal Validation: A classroom Demonstration of Gullibility," Journal of Abnormal Psychology, 44, 118-121.

Παπαδοπούλου Ελένη- Ψυχολόγος, MSc.