Η Θεωρία του Νου στα παιδιά με αυτισμό

Τα παιδιά με αυτισμό φαίνεται πως εμφανίζουν ελλείμματα στη Θεωρία του Νου, με αποτέλεσμα να εμφανίζουν δυσκολίες στην κατανόηση των σκέψεων των άλλων. Όμως, τι ακριβώς υποστηρίζει η Θεωρία του Νου και πως αναπτύσσεται στα παιδιά χωρίς αυτισμό;

Η Θεωρία του Νου αναφέρεται στην κατανόηση της νοητικής κατάστασης των άλλων, που απαιτεί την ικανότητα αντίληψης της νοητικής κατάστασης που σχετίζεται με τις ανώτερες γνωστικές λειτουργίες (Vogeley et al., 2001). Η Θεωρία του Νου απαιτεί την ανάπτυξη και κατανόηση αφηρημένων εννοιών, έτσι ώστε να μπορέσει το άτομο να κατανοήσει τη νοητική κατάσταση, τις σκέψεις και τα συναισθήματα του άλλου, καθώς και τις σχέσεις στον κόσμο που δεν είναι άμεσα εμφανείς, κυρίως όταν η νοητική κατάσταση δεν αντιστοιχεί σε πραγματικές καταστάσεις (Sabbagh et al., 2006). Πρόκειται για μια θεωρία που έχει χρησιμοποιηθεί για να ερμηνεύσει τα γνωστικά ελλείμματα που παρουσιάζουν τα άτομα με αυτισμό. Τα παιδιά που βρίσκονται στο αυτιστικό φάσμα παρουσιάζουν έλλειψη της Θεωρίας του Νου. Αυτό σημαίνει ότι δεν έχουν την ικανότητα να κατανοήσουν τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τους σκοπούς των άλλων ατόμων (Frith, 1993. Frith & Happe, 1994).

Από την ηλικία των 6 ετών, τα παιδιά έχουν μια αρκετά λογική Θεωρία του Νου, που μοιάζει με τη θεωρία των ενηλίκων και τα επιτρέπει όχι μόνο να κατανοήσουν τις κοινωνικές δραστηριότητες με βάση τη νοητική κατάσταση των ατόμων, αλλά και να διακρίνουν ανάμεσα στη νοητική κατάσταση δύο ή περισσότερων ατόμων. Τα άτομα χρησιμοποιούν τη Θεωρία του Νου για να προβλέψουν ή να ερμηνεύσουν τις δραστηριότητες των άλλων (Keysar, Lin & Barr, 2003). Ωστόσο, η ανάπτυξη της Θεωρίας του Νου ξεκινάει πολύ πιο πριν. Στην ηλικία των 6 περίπου μηνών, το βρέφος αρχίζει να διακρίνει τα έμψυχα από τα άψυχα αντικείμενα, ενώ στην ηλικία των 12 μηνών το παιδί αναπτύσσει τη γνωστική ικανότητα να διαμορφώσει μια τριαδική αναπαράσταση που θα περιλαμβάνει την αντίληψη του παιδιού, την αντίληψη του ατόμου που αποτελεί τον μεσάζοντα (π.χ. μητέρα) και το αντικείμενο. Μεγαλώνοντας το παιδί αρχίζει να διακρίνει ανάμεσα στις δικές του απόψεις και πεποιθήσεις και αυτές των άλλων (Brune & Brune- Cohrs, 2006).

Η Θεωρία του Νου προϋποθέτει την κατανόηση της μεταφοράς και της ειρωνείας, που δίνει τη δυνατότητα στο άτομο να προχωρήσει πέρα από ένα απλό νόημα. Τα μικρά παιδιά, όπως και τα παιδιά με αυτισμό, δεν έχουν την ικανότητα να κατανοήσουν τις μεταφορικές ή ειρωνικές προτάσεις, κάτι που τα παιδιά χωρίς αυτισμό αρχίζουν να κατανοούν από την ηλικία των 6 περίπου ετών, όταν αρχίζουν δηλαδή και συνειδητοποιούν ότι η δική τους σκέψη διαφοροποιείται από τη σκέψη των άλλων και προσπαθούν να σκεφτούν τα πράγματα μέσα από την οπτική γωνία των άλλων. Στη Θεωρία του Νου σημαντική είναι η συμβολή του κοινωνικού περιβάλλοντος (Brune & Brune- Cohrs, 2006).

Επιπλέον, η ανάπτυξη της Θεωρίας του Νου συμβαδίζει αλλά και παραλληλίζεται με τη γλωσσική ανάπτυξη, καθώς προϋπόθεση του ομιλητή για την κατανόηση είναι η εκμάθηση νέων λέξεων. Με παρόμοιο τρόπο, η κατανόηση των συναισθημάτων και των σκέψεων των άλλων στηρίζεται στην ανάπτυξη της Θεωρίας του Νου. Σε αυτό σημαντικό ρόλο παίζουν οι εμπειρίες που χαρακτηρίζονται από υποκειμενικότητα καθώς και η ανάκληση παρελθοντικών κοινωνικών αλληλεπιδράσεων, όπου εφαρμόστηκε η Θεωρία του Νου (Brune & Brune- Cohrs, 2006).

Σύμφωνα με τη συγκεκριμένη θεωρία, τα άτομα με αυτισμό διαθέτουν διαφορετικές νοητικές λειτουργίες σχετικά με τις προθέσεις, τις ανάγκες, τις επιθυμίες και τις πεποιθήσεις τους (Γκονέλα, 2008). Ο Baron- Cohen (1992) αναφέρθηκε στην έλλειψη της «θεωρίας της Νόησης» και τη χαρακτήρισε ως «νοητική τύφλωση», με κύριο στοιχείο την έλλειψη της ικανότητας του ατόμου να δραστηριοποιείται διανοητικά. Επιπλέον, σύμφωνα με τους Baron- Cohen et al. (2000) η Θεωρία του Νου αφορά την ικανότητα των φυσιολογικά αναπτυσσόμενων ατόμων να αντιληφθούν τη νοητική κατάσταση, που είναι απαραίτητη για την κοινωνική αλληλεπίδραση.

Σύμφωνα με τη συγκεκριμένη θεωρία, τα άτομα με αυτισμό δεν έχουν την ικανότητα να σκέφτονται για ιδέες, είτε πρόκειται για δικές τους, είτε πρόκειται για ιδέες των άλλων, για αυτό παρουσιάζουν ανεπάρκεια σε ορισμένες δεξιότητές τους που σχετίζονται με την κοινωνικότητα, την επικοινωνία και τη δημιουργική φαντασία. Επιπλέον, τα άτομα με αυτισμό δεν μπορούν να καταλάβουν τα συναισθήματα και τις ψυχικές καταστάσεις, με αποτέλεσμα να μην μπορούν να αναπτύξουν την ενσυναίσθηση και την επαρκή ικανότητα της επικοινωνίας με τους άλλους. Τα παιδιά με αυτισμό παρουσιάζουν επίσης γνωσιακό έλλειμμα και πολλές διαταραχές, αδυναμία να εκτελέσουν ιστορίες που απαιτούν νοητικές καταστάσεις και αδυναμία ανάπτυξης ορισμένων συμπεριφορών. Ωστόσο, είναι μια θεωρία που έχει δεχθεί κριτική και ορισμένες θέσεις της δεν έχουν ερευνηθεί μέχρι σήμερα (Γκονέλα, 2008).

Επίσης, στα άτομα με αυτισμό παρατηρείται ένα έλλειμμα όσον αφορά την κατανόηση των άλλων ανθρώπων. Στα άτομα με αυτισμό είναι περιορισμένη η ικανότητα για κατανόηση του πως αισθάνονται και σκέφτονται οι άνθρωποι. Οι Bowler (1992) και Baron- Cohen (1992) εξέτασαν την Θεωρία του Νου σε άτομα με σύνδρομο Asperger, που βρίσκεται στο φάσμα του αυτισμού. Ο έλεγχος της θεωρίας πραγματοποιήθηκε μέσα από την αναφορά των σκέψεων των ατόμων σχετικά με μια φωτογραφία ή η αναφορά των σκέψεων των ατόμων για τις σκέψεις ενός άλλου ατόμου. Στις έρευνες βρέθηκε ότι η Θεωρία του Νου ήταν περιορισμένη για κάποιες από τις αναφορές των ατόμων.

Ωστόσο, η Θεωρία του Νου φαίνεται πως αναπτύσσεται στα παιδιά με αυτισμό, χωρίς όμως να λαμβάνει χώρα στην κρίσιμη περίοδο της τυπικής ανάπτυξης (Happe, 1994). Στα παιδιά με αυτισμό η Θεωρία του Νου και οι δεξιότητες που απορρέουν από αυτή μπορεί να αποκτηθούν μέσα από μια μαθησιακή διαδικασία. Υπάρχουν όμως και οι έρευνες που υποστηρίζουν ότι η επιτυχής ανάπτυξη της Θεωρίας του Νου δεν σημαίνει απαραίτητα την εφαρμογή της κοινωνικής ικανότητας και το αντίστροφο (Peterson, Slaughter & Paynter, 2007).

Βιβλιογραφία

Baron-Cohen, S. (1992). Out of sight or out of mind: another look at deception in autism. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 33, 1141-1155.

Baron- Cohen, S., Tager- Flusberg, H., & Cohen, D.J. (2000). Understanding other minds: Perspectives from developmental cognitive neuroscience. NY: Oxford University Press.

Bowler, D.M. (1992). `Theory of mind' in Asperger's syndrome. Journal of Child Psychology & Psychiatry, 33, 877–893.

Brune, M., & Brune- Cohrs, U. (2006). Theory of mind- evolution, ontogeny, brain mechanisms and psychopathology. Neuroscience and Biobehavioral Reviews, 30, 437-455.

Γκονέλα, Ε. (2008). Αυτισμός: Αίνιγμα και πραγματικότητα. Από τη θεωρητική προσέγγιση στην εκπαιδευτική παρέμβαση: Για γονείς, εκπαιδευτικούς, γενικής και ειδικής αγωγής και νηπιαγωγούς (Β’ Εκδ.). Αθήνα: Εκδόσεις Οδυσσέας.

Frith, U. (1993). Autism. Scientific American, 268, 108-114.

Frith, U., & Happe, F. (1994). Autism: beyond "theory of mind". Cognition, 50, 115-132.

Happe, F. (1994). An Advanced Test of Theory of Mind: Understanding of Story Characters' Thoughts and Feelings by Able Autistic, Mentally Handicapped and Normal Children and Adults. Journal of Autism and Developmental Disorders, 24, 129-154.

Keysar, B., Lin, S., & Barr, D.J. (2003). Limits on theory of mind use in adults. Cognition, 89, 25-41.

Peterson, C.C., Slaughter, V.P., & Paynter, J. (2007). Social maturity and theory of mind in typically developing children and those on the autism spectrum. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 48 (12), 1243- 1250.

Sabbagh, M.A., Xu, F., Carlson, S.M., Moses, L.J., & Lee, K. (2006). The development of executive functioning and Theory of Mind. A comparison of Chinese and U.S. Preschoolers. Psychological Science, 17 (1), 74- 81.

Vogeley, K., Bussfeld, P., Newen, A., et al. (2001). Mind reading: Neural mechanisms of Theory of Mind and self- perspective. NeuroImage, 14, 170- 181.