«Τον άνθρωπο έθελγε –κι εξακολουθεί να τον θέλγει- το να αποδέχεται σαν ουσία του μια ιδιαίτερη μορφή με την οποία είναι ανθρώπινος. Στον βαθμό που συμβαίνει αυτό, ο άνθρωπος καθορίζει την ανθρωπιά του σύμφωνα με την κοινωνία με την οποία ταυτίζεται. Αυτός ήταν γενικά ο κανόνας, ωστόσο υπάρχουν κι εξαιρέσεις. Υπήρχαν πάντα άνθρωποι που ξεπερνούσαν τις διαστάσεις της κοινωνίας στην οποία ζούσαν –που μπορεί να τους φώναζαν τρελούς ή εγκληματίες στην εποχή τους, αλλά αυτοί ήταν τα μεγάλα πνεύματα της ανθρωπότητας- και οραματίστηκαν κάτι που θα μπορούσε να ονομαστεί γενικά ανθρώπινο και που δεν ταυτίζεται με αυτό που μια ιδιαίτερη κοινωνία θεωρεί ότι αποτελεί την ανθρώπινη φύση. Υπήρχαν πάντα άνθρωποι που ήταν τολμηροί και με αρκετή φαντασία για να δουν πέρα από τα σύνορα της κοινωνικής τους ύπαρξης.
Ο άνθρωπος ορίζεται ως Homo faber- ο κατασκευαστής εργαλείων. Πραγματικά ο άνθρωπος είναι κατασκευαστής εργαλείων, αλλά πριν οι πρόγονοί μας γίνουν ολοκληρωμένοι άνθρωποι, ήταν κι αυτοί κατασκευαστές εργαλείων.
Ο άνθρωπος ορίζεται σαν Homo sapiens, έμφρων άνθρωπος, αλλά σ’ αυτόν τον ορισμό τα πάντα εξαρτώνται από το τι εννοούμε με το sapiens. Το να χρησιμοποιούμε τη νόηση για να βρούμε καλύτερα μέσα για την επιβίωση και δρόμους για να πετύχουμε αυτό που επιθυμούμε –αυτή την ικανότητα την έχουν και τα ζώα και μάλιστα τα ζώα πλεονεκτούν σ’ αυτό τον τομέα, γιατί υπάρχει μια ποσοτική διαφορά ανάμεσα στα ζώα και τον άνθρωπο. Αν όμως με το sapiens εννοούμε γνώση με την έννοια της νόησης που προσπαθεί να συλλάβει τον πυρήνα των φαινομένων, νόηση που εισχωρεί από την απατηλή επιφάνεια σ’ αυτό που είναι ‘πραγματικά πραγματικό’, νόηση που σκοπός της είναι όχι να χειρίζεται αλλά να κατανοεί, τότε ο Homo sapiens θα είναι πραγματικά ο σωστός ορισμός του ανθρώπου.
Ο άνθρωπος ορίζεται σαν Homo ludens –ο άνθρωπος παίχτης, και λέγοντας παιχνίδι εννοούμε τη μη επωφελή δραστηριότητα που ξεπερνάει τις άμεσες ανάγκες της επιβίωσης. Είναι αλήθεια ότι από την εποχή της ζωγραφικής των σπηλαίων μέχρι σήμερα ο άνθρωπος επιδίδεται σε μη επωφελείς δραστηριότητες.
Ο Homo negans –ο άνθρωπος που μπορεί να λέει ‘όχι’, αν και οι πιο πολλοί άνθρωποι λένε ‘ναι’ όταν η επιβίωσή τους ή η απόκτηση ενός πλεονεκτήματος το απαιτεί. Από στατιστική άποψη σχετικά με την ανθρώπινη συμπεριφορά, ο άνθρωπος θα πρέπει να λέγεται ‘μαλιστάκιας’. Αλλά από την άποψη του ανθρώπινου δυναμικού, ο άνθρωπος ξεχωρίζει από όλα τα άλλα ζώα με την ικανότητά του να λέει ‘όχι’, με την επιβεβαίωση της αλήθειας, της αγάπης, της ακεραιότητας, ακόμα και σε βάρος της φυσικής επιβίωσης.
Ένας άλλος ορισμός του ανθρώπου πρέπει να είναι Homo esperans –ο άνθρωπος που ελπίζει. Η ελπίδα είναι απαραίτητος όρος για τα ανθρώπινα όντα. Αν ο άνθρωπος εγκαταλείψει κάθε ελπίδα, μπαίνει στις πύλες της κόλασης –είτε το γνωρίζει είτε όχι- και έχει αφήσει πίσω του την ανθρωπιά του.
Προφανώς ο πιο χαρακτηριστικός ειδολογικός χαρακτηρισμός του ανθρώπου έχει δοθεί από τον Μαρξ, που τον όριζε σαν ‘ελεύθερη συνειδητή δραστηριότητα’» (σελ. 80-82).
Ποιες είναι οι συνθήκες της ανθρώπινης ύπαρξης;
«Υπάρχουν ουσιαστικά δύο που βρίσκονται σε αλληλεξάρτηση. Πρώτο, ο περιορισμός του ντετερμινισμού των ενστίκτων όσο προχωράμε προς τα πάνω στην εξέλιξη των ζώων, που φτάνει στο χαμηλότερο σημείο του στον άνθρωπο, στον οποίο η δύναμη του ντετερμινισμού των ενστίκτων κινείται προς το μηδέν της κλίμακας.
Δεύτερο η τρομερή αύξηση σε μέγεθος και πολυπλοκότητα του εγκεφάλου, σε σύγκριση με το βάρος του σώματος, που έγιναν κατά το μεγαλύτερο μέρος στο δεύτερο μισό της Πλειστόκαινου. Αυτός ο μεγεθυμένος νεοφλοιός του εγκεφάλου αποτελεί τη βάση της επίγνωσης, της φαντασίας κι όλων εκείνων των ικανοτήτων όπως η ομιλία και η κατασκευή των συμβόλων που χαρακτηρίζουν την ανθρώπινη ύπαρξη.
Ο άνθρωπος αποστερημένος από τον μηχανισμό των ενστίκτων του ζώου, δεν είναι τόσο καλά εξοπλισμένος για φυγή ή για επίθεση όπως τα ζώα. Δεν ‘ξέρει’ αλάθητα, όπως ξέρει ο σολομός να επιστρέψει στον ποταμό για να γεννήσει τα’ αβγά του και όπως ξέρουν πολλά πουλιά που να αποδημήσουν στον νότο τον χειμώνα και που να επιστρέψουν το καλοκαίρι. Τις αποφάσεις του δεν τις παίρνει για λογαριασμό του το ένστικτο. Πρέπει να τις πάρει αυτός ο ίδιος. Βρίσκεται μπροστά σε εναλλακτικές λύσεις και υπάρχει ο κίνδυνος αποτυχίας σε κάθε απόφαση που παίρνει. Το τίμημα που μπορεί να πληρώσει ο άνθρωπος για τη συνειδητότητα είναι η ανασφάλεια. Μπορεί να ανεχτεί την ανασφάλειά του έχοντας επίγνωση σχετικά και αποδεχόμενος την ανθρώπινη υπόστασή του και ελπίζοντας πως δε θα αποτύχει ακόμα κι αν δεν έχει καμιά εγγύηση επιτυχίας. Δεν έχει σιγουριά. Ή μόνη σίγουρη πρόβλεψη που μπορεί να κάνει είναι ‘Θα πεθάνω’» (σελ. 84-85).
Πηγή:
Έριχ Φρομ. 1978. Η επανάσταση της ελπίδας. Εκδόσεις Μπουκουμάνης.
Κουραβάνας Νικόλαος & Παπαδοπούλου Ελένη, Ψυχολόγοι, MSc.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου