Αποθησαυρισμός

«Δεν μπορώ να πετάξω τίποτα… ακόμη και τα πιο άχρηστα αντικείμενα δυσκολεύομαι να τα αποχωριστώ γιατί νιώθω ένα συναισθηματικό δέσιμο μαζί τους ή πιστεύω ότι κάπου θα μου φανούν χρήσιμα»…

Πόσα άχρηστα αντικείμενα μπορούμε να μαζέψουμε, νιώθοντας ότι μας είναι δύσκολο να τα αποχωριστούμε; Πόσα αντικείμενα τα κρατάμε με τη σκέψη ότι κάποια στιγμή θα τα χρησιμοποιήσουμε; Και… τι γίνεται όταν δεν μπορούμε να πετάξουμε ούτε τις άδειες συσκευασίες αντικειμένων; Περιοδικά, εφημερίδες, παλιά και φθαρμένα ρούχα, κουτάκια και οτιδήποτε πέσει στα χέρια μας… Η σκέψη είναι μία: κι αν κάποια μέρα το χρειαστώ που θα το βρω, καλύτερα να το κρατήσω, ποτέ δεν ξέρεις την αξία ή τη χρησιμότητα ενός αντικειμένου όσο κι αν αυτή τη στιγμή δεν μου χρησιμεύει σε κάτι. Το αποτέλεσμα είναι ένα σπίτι και κάθε άλλος διαθέσιμος χώρος γεμάτος με άχρηστα πράγματα, που κάνει ασφυκτικό το χώρο και κατ’ επέκταση τη ζωή μας. Πώς αντιδρά το άτομο όταν έρχεται αντιμέτωπο με την ανάγκη να αποχωριστεί αντικείμενα φαινομενικά άχρηστα; Θυμίζει λίγο χαρακτηριστικά ρακοσυλλέκτη αυτή η κατάσταση, θα μπορούσε όμως να είναι μια διαταραχή;

Υπάρχει μια διαταραχή με τα παραπάνω χαρακτηριστικά που εντάσσεται στο ιδεοψυχαναγκαστικό φάσμα: ο αποθησαυρισμός (hoarding). Πρόκειται για μια διαταραχή που φέρει κοινά χαρακτηριστικά με την ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή, όπως ιδεοληψίες –επαναλαμβανόμενες σκέψεις- και καταναγκασμούς –επαναλαμβανόμενες συμπεριφορές. Το άτομο εμφανίζει δηλαδή κάποιες σκέψεις και συμπεριφορές που αφορούν τη συγκέντρωση αντικειμένων που δεν έχουν κάποια χρησιμότητα για το ίδιο. 

Ο αποθησαυρισμός είναι μια ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή που συνδέεται με μια συμπεριφορά αποφυγής, που ενέχει στοιχεία αναποφασιστικότητας και τελειομανίας. Το άτομο στην προσπάθειά του να αποφύγει να ξεκαθαρίσει το σπίτι από τα άχρηστα αντικείμενα οδηγείται στη συσσώρευση αντικειμένων, τα οποία εν τέλει μπορεί να μην χρησιμοποιήσει και ποτέ. Το ίδιο θεωρεί ότι για οποιαδήποτε περίπτωση θα μπορεί να έχει το κατάλληλο αντικείμενο, νιώθοντας ασφάλεια μέσα στην υπερσυσσώρευση αντικειμένων.

Ένα ακόμη χαρακτηριστικό του ατόμου είναι να κουβαλά μαζί του πολλά πράγματα, στις τσέπες, τα πορτοφόλια, τις τσάντες και το αυτοκίνητο. Η συσσώρευση αντικειμένων δεν απαιτεί την απόφαση του ατόμου να πετάξει κάτι, πράξη που θα μπορούσε να του προκαλέσει άγχος, με τη σκέψη ότι ενδεχομένως πετάξει κάτι που αργότερα θα του είναι χρήσιμο. Επίσης, το άτομο δυσκολεύεται να διαχειριστεί τα συναισθήματα που του προκαλεί ο αποχωρισμός αντικειμένων. Συνήθως, εμφανίζει έντονο άγχος ή και σύγχυση, καθώς σκέφτεται ότι μπορεί να πετάξει κάτι που τελικά είναι χρήσιμο, ενώ μπορεί να εκδηλώσει εκνευρισμό ή πτώση της διάθεσής του όταν δέχεται κριτικές ή συμβουλές από το περιβάλλον σχετικά με τα αντικείμενα που συλλέγει. 

Θεωρεί ότι οι άλλοι είναι παράλογοι ή υπερβολικοί στα σχόλια τους και ο ίδιος δεν βλέπει τη συμπεριφορά του ως προβληματική. Η συμπεριφορά αυτή δημιουργεί προβλήματα όχι μόνο στο ίδιο το άτομο αλλά και στο στενό περιβάλλον του, καθώς η συσσώρευση αντικειμένων δημιουργεί ένα ανθυγιεινό περιβάλλον (χώρος μικροβίων και σκόνης), ή και ένα επικίνδυνο περιβάλλον (αυξημένη πιθανότητα πυρκαγιάς). Ακόμη, έχει συναισθηματικές, κοινωνικές, οικονομικές ή και νομικές επιπτώσεις. Το άτομο μπορεί να ξοδεύει πολλά χρήματα ή να εμπλακεί και σε παρανομίες ώστε να εξασφαλίσει περισσότερα αντικείμενα. Το ενδιαφέρον επικεντρώνεται συνήθως στην ποσότητα και όχι στην ποιότητα των αντικειμένων. Τα πιο συνηθισμένα αντικείμενα που συγκεντρώνουν τα άτομα είναι εφημερίδες, περιοδικά, χάρτινες και πλαστικές τσάντες, διαφόρων ειδών κουτιά, φωτογραφίες, ρούχα, φαγώσιμα και οικιακό εξοπλισμό. Το σπίτι καταλήγει να μην εξασφαλίζει τις βασικές συνθήκες διαβίωσης, ενώ συνήθως δεν είναι σε κατάσταση να δεχτεί επισκέψεις.  

Τα βασικά συμπτώματα, σύμφωνα με τον ADAA (Anxiety and Depression Association of America*) είναι τα εξής:

• Έλλειψη ικανότητας για απομάκρυνση- πέταμα αντικειμένων
• Έντονο άγχος όταν γίνονται προσπάθειες για ξεκαθάρισμα αντικειμένων
• Μεγάλη δυσκολία για κατηγοριοποίηση ή οργάνωση αντικειμένων
• Έλλειψη αποφασιστικότητας σχετικά με τα αντικείμενα που πρέπει να πεταχτούν
• Έντονη ανησυχία για τα αντικείμενα που κατέχει το άτομο ή το χώρο στον οποίο βρίσκονται
• Έλλειψη εμπιστοσύνης ή και υποψίες για τη μεταχείριση των αντικειμένων του από άλλα άτομα
• Καταναγκαστικές σκέψεις και πράξεις: φόβος ότι θα του εξαφανίσουν τα αντικείμενα, που στο μέλλον ενδέχεται να τα χρειαστεί.
• Λειτουργικές δυσλειτουργίες: η συμπεριφορά αυτή καθιστά το άτομο μη λειτουργικό, καθώς χαρακτηρίζεται από απώλεια του ελεύθερου χώρου στον οποίο ζει, κοινωνική απομόνωση, οικογενειακά ή συζυγικά προβλήματα, οικονομικές δυσκολίες και προβλήματα υγείας.

Μέσα από τη συσσώρευση αντικειμένων το άτομο καλύπτει την ανάγκη του να νιώθει ότι έχει τον έλεγχο. Γενικότερα, το άτομο αναζητά την αίσθηση του ελέγχου και μέσα από τον έλεγχο των πραγμάτων που συγκεντρώνει νιώθει ότι τον κερδίζει, εξασφαλίζοντας ασφάλεια. Συνήθως, η συσσώρευση αντικειμένων συνοδεύεται από μια καταναγκαστική τάση για ψώνια, με αποτέλεσμα συχνά το άτομο να ξεπερνά τα όρια των καρτών του και να υπερχρεώνεται ή μπορεί να είναι μια καταναγκαστική τάση για αγορά μοναδικών ή ιδιαίτερα ακριβών αντικειμένων. Ωστόσο, για ορισμένα άτομα μπορεί να είναι μια χωρίς έξοδα καταναγκαστική συμπεριφορά, συγκεντρώνοντας κυρίως πράγματα που βρίσκουν δωρεάν, όπως εφημερίδες (free press), ενημερωτικά φυλλάδια και διαφημιστικούς καταλόγους.  

Ο αποθησαυρισμός μπορεί να είναι σύμπτωμα άλλης διαταραχής, όπως της ψυχαναγκαστικής διαταραχής, της ψυχαναγκαστικής διαταραχής της προσωπικότητας, της κατάθλιψης ή της ελλειμματικής προσοχής/ υπερκινητικότητας. Επίσης, μπορεί να είναι σύμπτωμα της άνοιας, της ψύχωσης, του αυτισμού και της νοητικής υστέρησης. Ωστόσο, μπορεί να αποτελεί και μη ψυχιατρική διαταραχή. 

Ο καθορισμός του αποθησαυρισμού ως μια διαταραχή εξαρτάται από το βαθμό της συγκέντρωσης αντικειμένων και τα επίπεδα λειτουργικότητας του ατόμου. Η συσσώρευση αντικειμένων δεν οφείλεται στην τεμπελιά ή τον αδύναμο χαρακτήρα του ατόμου. Σε ένα μεγάλο ποσοστό θεωρείται κληρονομική, καθώς έχει παρατηρηθεί σε περισσότερα από ένα άτομα της ίδιας οικογένειας. Μη φυσιολογική ανάπτυξη του εγκεφάλου ή βλάβες στον εγκέφαλο ενοχοποιούνται για την εμφάνιση της συγκεκριμένης διαταραχής. Μπορεί να εμφανιστεί μετά από βλάβη του εγκεφάλου, όπως εγκεφαλικό, εγχείριση, τραυματισμό ή μόλυνση. Σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της διαταραχής παίζουν και οικογενειακές εμπειρίες και ψυχολογικοί/ συναισθηματικοί παράγοντες.

Για την αντιμετώπιση της διαταραχής μπορεί να εφαρμοστεί γνωσιακή- συμπεριφοριστική παρέμβασης, που χρησιμοποιεί τεχνικές για μείωση των υπερβολικών φόβων του ατόμου για λήψη αποφάσεων, απώλεια σημαντικών αντικειμένων, απομάκρυνση άχρηστων αντικειμένων και οργάνωση των αντικειμένων που αποθηκεύει το άτομο, σε χώρους που δεν θα τα βλέπει**. 

Βιβλιογραφία

* http://www.adaa.org/understanding-anxiety/obsessive-compulsive-disorder-ocd/hoarding-basics. Hoarding: The basics. Anxiety and Depression Association of America.

**http://psychiatry.ucsd.edu/OCD_hoarding.html. Compulsive Hoarding - UCSD Department of Psychiatry.