Τι είναι και τρόποι για να την αντιμετωπίσετε
Ίσως, σε κάποιες/ους από εσάς να σας έχει τύχει να βιώσετε μια ή περισσότερες σκληρές εμπειρίες στη ζωή σας, όπου σας αδίκησαν δίχως να φταίτε κι έπειτα αντί να σας ζητήσουν συγγνώμη, σας κατηγόρησαν κι από πάνω ότι εσείς προκαλέσατε ό,τι συνέβη κι ότι εσείς βλάψατε αυτό το άτομο που σας προκάλεσε σωματικό ή ψυχικό πόνο κι οδύνη. Μιλάμε, δηλαδή, για μια χυδαία κι ανήθικη αντιστροφή της πραγματικότητας και διαστρέβλωση της αλήθειας, η οποία ενδεχομένως να πονά περισσότερο κι από το αρχικό σοκ της πρωτίστως ηθικής βλάβης που σας προκάλεσαν. Αυτό μπορεί να συμβεί ειδικά όταν δεν υπάρχουν αποδείξεις για την αθωότητά σας ή σε περίπτωση που έχετε αποδείξεις, να σας απειλεί ο θύτης ότι θα σας βλάψει ακόμη περισσότερο ή ότι θα στραφεί προς ένα κοντινό κι αγαπημένο σας πρόσωπο για να σας εκδικηθεί.
Ο όρος που προτιμάται για τα θύματα είναι «επιζώντες» (survivors) και η ενοχοποίηση του θύματος, η οποία συμβαίνει αρκετά συχνά, δεν βοηθά το ίδιο το θύμα να μιλήσει και να πει τι του συνέβη με το φόβο ότι όχι μόνο δε θα το πιστέψουν, αλλά ότι θα το κατηγορήσουν κιόλας. Επιπροσθέτως, ο φόβος που προκαλεί μια επικείμενη ενοχοποίηση του θύματος δεν βοηθά στο να σταματήσει ο θύτης να βλάπτει το ίδιο το θύμα ή άλλα πιθανά θύματα στο μέλλον. Έτσι, προτιμάται η σιωπή, ειδικά όταν η ενοχοποίηση του θύματος έρχεται από άτομα στα οποία απευθύνθηκε το θύμα πιστεύοντας ότι θα το στηρίξουν δείχνοντας αν όχι ενσυναίσθηση, τουλάχιστον κατανόηση, κι αντ’ αυτού στρέφουν τα βέλη τους στο θύμα με φράσεις του τύπου: «μήπως έχεις εμμονή;», «μήπως τα μεγαλοποιείς;», «μήπως παρεξήγησες τα κοπλιμέντα του;», «πώς μπορείς να μιλάς έτσι για ένα καθώς πρέπει άτομο με τόσες περγαμηνές;» κοκ.
Η ενοχοποίηση του θύματος αποτελεί ειδικά κοινό φόβο των επιζώντων σεξουαλικής βίας, όπου για λόγους όπως αυτοί που μόλις αναφέραμε, ένα μεγάλο ποσοστό προτιμά να σιωπήσει. Για παράδειγμα το 97% των σεξουαλικών επιθέσεων στον Καναδά που είναι μια χώρα του Δυτικού κόσμου, δεν αναφέρονται ποτέ στις αρχές κι έτσι δεν επιβάλλεται ο νόμος. Να σημειώσουμε ότι στον Καναδά σεξουαλική επίθεση/κακοποίηση δέχονται 1 στα 3 κορίτσια και τουλάχιστον 1 στα 6 αγόρια μέχρι την ηλικία των 18 ετών. Ως εκ τούτου, οι επιζώντες σεξουαλικής βίας πέρα από τα αισθήματα όπως φόβος, στιγματισμός, αυτοκατηγόρια κτλ, λόγω της ενοχοποίησης θύματος εμποδίζονται στο να λάβουν την κατάλληλη υποστήριξη και τη βοήθεια που έχουν ανάγκη για να ξεπεράσουν τη μετατραυματική διαταραχή στρες (PTSD).
Ένα ερώτημα, λοιπόν, που θα μπορούσε να μας απασχολήσει είναι το γιατί κάποιοι άνθρωποι έχουν αυτή την τάση να κατηγορούν και να ενοχοποιούν το θύμα. Μια μεροληψία που η επιστήμη της ψυχολογίας θεωρεί ως υπεύθυνη είναι το λεγόμενο «θεμελιώδες σφάλμα απόδοσης», όπου η συμπεριφορά των άλλων ανθρώπων αποδίδεται σε εσωτερικά, δηλαδή, προσωπικά χαρακτηριστικά/αίτια, ενώ αγνοούνται εξωτερικές μεταβλητές και παράγοντες που μπορεί επίσης να διαδραμάτισαν κάποιο ρόλο στην έκβαση ενός αποτελέσματος. Για παράδειγμα, όταν μια γυναίκα πέσει θύμα σεξουαλικής κακοποίησης ή βιασμού, κάποιοι θα πουν ότι ήταν και δικό της φταίξιμο γιατί ίσως δεν έπρεπε να ντυθεί τόσο προκλητικά. Όμως αν το σκεφτούμε λίγο καλύτερα, θα διαπιστώσουμε ότι βιασμοί γυναικών συμβαίνουν σε όλες τις χώρες του κόσμου, συμπεριλαμβανομένου κι εκείνων των χωρών όπου η παραδοσιακή ενδυμασία των γυναικών καλύπτει ολόκληρο το σώμα τους ή ακόμη και το πρόσωπό τους.
Μία άλλη αιτία που μας οδηγεί σε εσφαλμένα συμπεράσματα καλλιεργώντας την τάση μας να κατηγορούμε το θύμα είναι γνωστή ως η «εκ των υστέρων» προκατάληψη, όπου όταν κοιτάμε ένα γεγονός που συνέβη στο παρελθόν, έχουμε την τάση να πιστεύουμε ότι το θύμα θα έπρεπε να είχε τη δυνατότητα να δει τα σημάδια και να προβλέψει το αποτέλεσμα. Αυτή η «εκ των υστέρων» προκατάληψη, δηλαδή, δημιουργεί την εντύπωση ότι τα θύματα ενός εγκλήματος, ενός ατυχήματος ή μιας άλλης μορφής ατυχίας θα έπρεπε να ήταν σε θέση να προβλέψουν και να αποτρέψουν οποιοδήποτε πρόβλημα θα μπορούσε να τους συμβεί. Η «εκ των υστέρων» προκατάληψη δεν σχετίζεται μονάχα με περιστατικά σεξουαλικής βίας, αλλά με κάθε είδους κακοποίηση ή επίθεση, ακόμη και όταν κάποιος αρρωσταίνει, κατηγορώντας το θύμα ότι έφταιξε γιατί ο τρόπος ζωής και οι συνήθειές του το οδήγησαν στο πρόβλημα υγείας που απέκτησε. Για παράδειγμα αν κάποιος διαγνωσθεί με καρκίνο, είναι πιθανό να ακούσει ότι έπρεπε να είχε κόψει το κάπνισμα. Αν κάποιος διαγνωσθεί με κάποια ασθένεια στην καρδιά, ίσως ακούσει ότι έπρεπε να ασκείται περισσότερο κοκ. Με άλλα λόγια, οι άνθρωποι που ασθενούν θα «έπρεπε» να το είχαν προβλέψει, καθώς το αποτέλεσμα οφείλεται στη συμπεριφορά τους.
Η Laura Niemi, μεταδιδακτορική συνεργάτης ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, και η Liane Young, καθηγήτρια ψυχολογίας στο Κολέγιο της Βοστώνης, διεξήγαγαν έρευνα για να διερευνήσουν σε βάθος το φαινόμενο της ενοχοποίησης του θύματος και δημοσίευσαν τα ευρήματά τους στο Personality and Social Psychology Bulletin. Έτσι, στην έρευνά τους συμμετείχαν 994 άτομα, και τα αποτελέσματα ήταν αρκετά σημαντικά. Πρώτον, παρατήρησαν ότι οι ηθικές αξίες παίζουν μεγάλο ρόλο στον προσδιορισμό της πιθανότητας κάποιος να εμπλακεί σε συμπεριφορές που ενοχοποιούν το θύμα, όπως η αξιολόγηση του θύματος ως «μολυσμένου» παρά ως «τραυματισμένου», και έτσι μια τέτοια ετικέτα στιγματίζει περισσότερο το άτομο ότι ήταν θύμα εγκλήματος.
Οι Niemi και Young προσδιόρισαν δύο βασικά σύνολα ηθικών αξιών: α) δεσμευτικές αξίες και β) εξατομικευμένες αξίες. Ενώ ο καθένας έχει ένα μείγμα κι από τα δύο είδη αξιών, τα άτομα που επιδεικνύουν ισχυρότερες δεσμευτικές αξίες τείνουν να ευνοούν την προστασία μιας ομάδας ή των συμφερόντων μιας ομάδας στο σύνολό της, ενώ τα άτομα που επιδεικνύουν ισχυρότερες αξίες εξατομίκευσης επικεντρώνονται περισσότερο στη δικαιοσύνη και στην πρόληψη της βλάβης σε ένα άτομο.
Η Niemi εξηγεί ότι μια υψηλότερη αποδοχή δεσμευτικών αξιών προέβλεπε αξιόπιστα στιγματιστικές στάσεις για τα θύματα στο πλαίσιο τόσο σεξουαλικών όσο και μη σεξουαλικών εγκλημάτων. Τα άτομα που ευνοούσαν τις δεσμευτικές αξίες ήταν πιο πιθανό να βλέπουν τα θύματα ως αξιόμεμπτα, ενώ τα άτομα που ευνοούσαν την εξατομίκευση των αξιών ήταν πιο πιθανό να δείχνουν συμπάθεια προς τα θύματα.
Η συζήτηση για την ενοχοποίηση του θύματος σίγουρα μπορεί να επεκταθεί κι ένα άρθρο δεν μπορεί να καλύψει το εύρος ενός τόσο περίπλοκου ζητήματος. Κλείνοντας, είναι σημαντικό να αναφερθούμε στο τι θα μπορούσε να κάνει ο καθένας από εμάς.
Μην αφήνετε αναπάντητες όταν ακούτε δηλώσεις που ενοχοποιούν το θύμα.
Μην συμφωνείτε με τις δικαιολογίες του θύτη που τον οδηγούν στο να κακοποιήσει το θύμα. Το αλκοόλ ή τα ναρκωτικά δεν μπορούν να αποτελέσουν αιτίες που δικαιολογούν τη συμπεριφορά του θύτη.
Δείξτε συμπάθεια και κατανόηση στο θύμα και ζητήστε του να απευθυνθεί σε κάποιον ειδικό.
Ενημερωθείτε ότι η ενοχοποίηση του θύματος μπορεί να λάβει πολλές μορφές και να εκδηλωθεί με μοναδικούς τρόπους, οι οποίοι μπορεί να έχουν τις ρίζες τους σε ρατσιστικές, σεξιστικές ή/και ομοφοβικές συμπεριφορές που υπάρχουν στην κοινωνία.
Αποφύγετε την ενοχοποίηση του θύματος στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και μη διασπείρετε την ερώτηση «Γιατί μένει το θύμα;», αλλά ρωτήστε «Γιατί ο δράστης κακοποιεί;»
Αναγνωρίστε ότι υπάρχουν εμπόδια στην έξοδο από μια καταχρηστική και κακοποιητική σχέση.
Θυμηθείτε ότι εάν γνωρίζετε για κάποια καταχρηστική ή κακοποιητική συμπεριφορά και δεν μιλάτε , η σιωπή σας υποδηλώνει συνενοχή.
Πηγές:
https://www.sace.ca/learn/victim-blaming/
https://www.verywellmind.com/why-do-people-blame-the-victim-2795911
https://www.theatlantic.com/science/archive/2016/10/the-psychology-of-victim-blaming/502661/
http://stoprelationshipabuse.org/educated/avoiding-victim-blaming/
Κουραβάνας Νικόλαος- Παπαδοπούλου Ελένη, Ψυχολόγος, MSc.
