Διαβάζοντας: «Λειτουργία και πεδίο της ομιλίας και της γλώσσας στην ψυχανάλυση»

του Ζακ Λακάν

Αποτελεί ένα σημαντικό βιβλίο, ειδικά για το Ελληνικό κοινό, καθώς ένα μόνο μέρος από το έργο του Λακάν είναι μεταφρασμένο στα Ελληνικά. Ο Ζακ Λακάν είναι ο δεύτερος σημαντικότερος ψυχαναλυτής μετά τον Φρόυντ, στον οποίο καλούσε να επιστρέψει το ρεύμα της ψυχανάλυσης της εποχής του. 

 

Ο Λακάν, λοιπόν, αντιμέτωπος με την ψυχαναλυτική νομιμοφροσύνη της εποχής του, αναμόρφωσε τη φροϋδική θεωρία κι έγινε πατέρας ενός συστήματος σκέψης θεμελιωμένου στον καθορισμό του υποκειμένου από τη γλώσσα. Θα λέγαμε ότι ο Λακάν έχει εξαιρετικά διευρυμένες γνώσεις και οι αναφορές του είναι πολλές και συχνές σε σπουδαίους στοχαστές και φιλοσόφους των κοινωνικών και ανθρωπιστικών επιστημών όπως λόγου χάρη Hegel, Kant, Sartre, Althusser, Heidegger, Levi – Strauss, Bataille κ.a., αλλά και σε ποιητές όπως Πόε, Μπωντλαίρ κ.α. Οπότε, τα λεγόμενά του είναι απολαυστικά για τον αναγνώστη και γι’ αυτό το λόγο. Ακριβώς επειδή σε ταξιδεύουν στον χώρο και το χρόνο, στην ιστορία των κατακτήσεων του πνεύματος από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας.

Στο εξώφυλλο αναφέρονται τα εξής: «Το Λειτουργία και πεδίο της ομιλίας και της γλώσσας στην ψυχανάλυση είναι το εναρκτήριο κείμενο του λακανισμού. Με αυτό ο Λακάν έγινε ο Λακάν. Μέχρι τον θάνατό του συνέχισε να λέει: “Είμαι καταρχάς εκείνος που εκφώνησε την Ομιλία της Ρώμης”.

Πώς να χαρακτηρίσουμε την προσπάθεια του Λακάν σε αυτό το κείμενο; Στοχεύει στα θεμέλια της ψυχανάλυσης. Δεν κάνει μια μερική πολεμική στο τάδε ή το δείνα σημείο της κλινικής. Θέτει υπό αμφισβήτηση και την ίδια τη σύλληψη αυτού που δρα στην ψυχανάλυση και, ταυτόχρονα, τα ίδια της τα θεμέλια. Προσφέρει έναν νέο ορισμό του ασυνειδήτου και μια νέα θεωρία για την ψυχαναλυτική θεραπεία. Με αφετηρία αυτή την αμφισβήτηση των θεμελίων της ψυχανάλυσης δικαιολογεί το ύφος του, που το χαρακτηρίζει “ειρωνικό”. 

 

Γιατί λέει ειρωνικό ύφος; Το αντιδιαστέλλει με το δογματικό ύφος, που είναι ακριβώς το ύφος που δεν θέτει υπό αμφισβήτηση τα θεμέλια. Είναι σίγουρα μια αναφορά στην ειρωνεία του Σωκράτη, δηλαδή μια ειρωνεία βαθιά διαλεκτική, που συνίσταται στο να αναδείξει τις αντιφάσεις στις οποίες υποπίπτει ο συνομιλητής. Αυτή είναι η μέθοδος του Λακάν στο εν λόγω κείμενο, το οποίο είναι συνεχώς πολεμικό και δείχνει ότι δεν κατορθώνουμε να δικαιολογήσουμε τις διαφορετικές όψεις του έργου του Φρόυντ αν δεν λάβουμε ως βάση τις λειτουργίες της ομιλίας. (Από την Εισαγωγή του Ζακ – Αλέν Μιλέρ)».  

Στο σημείο αυτό θα αναφέρουμε κάποια αποσπάσματα από το εν λόγω βιβλίο που μας τράβηξαν την προσοχή και το ενδιαφέρον:

«Ο Έλληνας αναγνώστης πρέπει να γνωρίζει ότι το κείμενο του Λακάν αντιστέκεται και, για την κατανόησή του, θα χρειαστεί, όπως κάθε αναγνώστης του σε οποιαδήποτε γλώσσα, να καταβάλει κάτι από τον εαυτό του. Άλλωστε αυτή ήταν και η εκπεφρασμένη επιθυμία του ίδιου του Λακάν.» (σ. 7).

«Το κεντρικό σημείο της ψυχανάλυσης είναι οι λειτουργίες της ομιλίας, πράγμα που οι ψυχαναλυτές ξέχασαν μετά το θάνατο του Φρόυντ.» (σ.16).

«Ο Λακάν ορίζει τόσο την αλλοτρίωση της τρέλας όσο και εκείνη της επιστήμης, λέγοντας ότι, σε αυτές τις δύο θέσεις, το υποκείμενο μιλιέται μάλλον παρά μιλάει. Η σωστή θέση, λοιπόν, για το υποκείμενο είναι να μιλάει και όχι να μιλιέται από τον Άλλο.» (σ. 19).

«Το πρώτο από τα σύμβολα της ανθρωπότητας είναι το μνήμα, ο τάφος, που, πέρα από την εξαφάνιση του βιολογικού σώματος, διαιωνίζει το όνομα.» (σ.40). 

 

«Επειδή ακριβώς δεν ακούμε τις απαντήσεις μας, επειδή ακούμε μόνο τις ερωτήσεις μας, τα άγχη μας, τους προβληματισμούς μας, ο Λακάν θέτει τον αναλυτή στον τόπο του Άλλου, όχι ως Άλλο υποκείμενο, αλλά ως την οδό επιστροφής του λόγου. Η βασική αρχή που αναδεικνύεται σε αυτό το κείμενο είναι ότι στην ανθρώπινη επικοινωνία, ο πομπός δέχεται από τον δέκτη το ίδιο του το μήνυμα υπό ανεστραμμένη μορφή.» (σ.42)

 «Γνωρίζουμε τον κατάλογο των γνωστικών κλάδων που ο Φρόυντ υπέδειξε πως θα έπρεπε να συνιστούν τα επιστημονικά παραρτήματα μιας ιδανικής ψυχαναλυτικής Ακαδημίας. Σε αυτή την Ακαδημία, δίπλα στην ψυχιατρική και τη σεξολογία, βρίσκουμε  ‘’την ιστορία του πολιτισμού, τη μυθολογία, την ψυχολογία των θρησκειών, την ιστορία και την κριτική της λογοτεχνίας”.» (σ. 145).

Αυτά τα ωραία και σημαντικά κι ακόμη περισσότερα εννοείται ότι μπορεί να βρει κανείς διαβάζοντας αυτό το βιβλίο. Κλείνοντας, θα αναφέρουμε λίγα λόγια από το εσώφυλλο: «Ο στόχος του Λακάν δεν ήταν διόλου η επανεφεύρεση της ψυχανάλυσης˙ αντίθετα μάλιστα, στην αρχή της διδασκαλίας του κήρυξε την “επιστροφή στον Φρόυντ’’. 

 

Έθεσε όμως το ερώτημα: κάτω από ποιες προϋποθέσεις είναι η ψυχανάλυση δυνατή; Εάν και μόνο εάν, απάντησε, το ασυνείδητο είναι δομημένο σαν γλώσσα. Η ανάπτυξη αυτής της υπόθεσης έως τις ακραίες συνέπειές της συνιστά τη διδασκαλία του Λακάν.

Ο Λακάν ήταν ο μόνος ηγέτης ψυχαναλυτικής σχολής που επιχείρησε να προσαρμόσει τον ψυχαναλυτικό θεσμό, και κυρίως την εκπαίδευση των ψυχαναλυτών, στην ψυχαναλυτική εμπειρία. Οι πρωτοβουλίες του σ’ αυτόν τον τομέα αποτέλεσαν καμπή για τη θεώρηση του τι είναι ο ψυχαναλυτής.

Η σφραγίδα του στο ψυχαναλυτικό πεδίο είναι πλέον ανεξίτηλη και κάθε σημαντική ψυχαναλυτική θέση που διατυπώνεται τίθεται κατ’ ανάγκην σε αναφορά με εκείνον.

Είναι επίσης χάρη σ’ αυτόν, την αδιαπραγμάτευτη επιθυμία του και τη δύναμη της σκέψης του που η φροϋδική ψυχανάλυση μπορεί σήμερα να απαντήσει στα πυρά ενός νέου σκοταδισμού ντυμένου με τον μανδύα του επιστημονισμού.»

Σας ευχόμαστε καλή ανάγνωση!

 

Πηγή:

Ζακ Λακάν, Λειτουργία και Πεδίο της Ομιλίας και της Γλώσσας στην Ψυχανάλυση, Εκκρεμές, Αθήνα, 2005. 

 Κουραβάνας Νικόλαος- Παπαδοπούλου Ελένη, Ψυχολόγοι, MSc.