Δεσμός, προσκόλληση και άγχος αποχωρισμού: μια ψυχαναλυτική ματιά

 Η ερμηνεία του Sigmund Freud

Πρώτος ο Sigmund Freud υποστήριξε ότι τα παιδιά συνδέονται με τα πρόσωπα που ικανοποιούν τις βιολογικές ενορμήσεις τους. Οι βιολογικές ενορμήσεις είναι καταστάσεις εγρήγορσης και ανάγκης, όπως η πείνα και η δίψα που ωθούν τον οργανισμό ώστε να εξασφαλίσει τις βασικές προϋποθέσεις επιβίωσης. Συνήθως τα βρέφη συνδέονται με τη μητέρα, πιθανότατα επειδή τους παρέχει τροφή (Cole & Cole,2002). 

Η ανάγκη του βρέφους για να τραφεί και να θηλάσει τον μαστό, αποτελεί έκφραση της βρεφικής του σεξουαλικότητας και η μητέρα προσφέρει το μέσο εκτόνωσης αυτής της λίμπιντο. Σε περίπτωση που είτε ο μαστός της είτε η ίδια λείπει, τότε δημιουργείται συσσωρευμένη ένταση εξαιτίας της μη εκτόνωσης της λίμπιντο, η οποία εκλαμβάνεται από το βρέφος ως άγχος. Για την Klein ο μαστός που προσφέρει ικανοποίηση, τροφή και ανακούφιση αποτελεί το πρότυπο του καλού αντικειμένου. Ενώ, ο μαστός που απουσιάζει, στερεί και είναι κενός, αποτελεί το «κακό αντικείμενο». Οι αποτυχίες ανταπόκρισης της μητέρας αποδίδονται στον κακό μαστό (Holmes, 2009). O Freud επεσήμανε επίσης την ικανότητα του βρέφους να διαφοροποιεί την προσωρινή μητρική απουσία από τη μόνιμη εγκατάλειψη. Πιθανόν, ένας βραχύς αποχωρισμός να βιώνεται από τα βρέφη με τραυματικό τρόπο (Παπαδάκη – Μιχαηλίδη, Ε. 2006).

Ο Freud υποστήριζε επίσης ότι κατά το 2^ο έτος της ζωής το βρέφος περνάει από το στοματικό στάδιο της ανάπτυξης στο πρωκτικό. Ενώ η στοματική ευχαρίστηση ήταν δεκτική και εξαρτημένη, η πρωκτική ευχαρίστηση για τον Freud είναι αποβλητική και αντιπροσωπεύει την ενόρμηση για αυτοέλεγχο και ανεξαρτησία. Σύμφωνα με τις θεωρίες του τα παιδιά θα έπρεπε να ενεργούν πιο ανεξάρτητα μόλις εισέλθουν στο πρωκτικό στάδιο, όμως δεν εξηγείται γιατί τα παιδιά αναστατώνονται όταν αποχωρίζονται τη μητέρα τους προτού φτάσουν στο τέλος του 2^ου έτους της ζωής τους.

 

Η ψυχοκοινωνική ερμηνεία του Erik Erikson

Ένας από τους σημαντικότερους μαθητές του Freud ήταν ο Erik Erikson, ο οποίος υποστήριζε ότι υπάρχουν οκτώ στάδια στον κύκλο της ζωής του ανθρώπου, που το καθένα χαρακτηρίζεται από μια ξεχωριστή σύγκρουση, που το άτομο πρέπει να λύσει. Ειδικότερα τα 2 πρώτα στάδια εξηγούν το αυξανόμενο άγχος των παιδιών που αποχωρίζονται τη μητέρα τους προς το τέλος του 1^ου έτους και την υποχώρηση αυτού του άγχους στη διάρκεια του 2^ου έτους. Το πρώτο στάδιο διαρκεί περίπου από την γέννηση ως το τέλος του 1^ου έτους και κατά τη διάρκειά του τα βρέφη πρέπει να αναπτύξουν μια ευνοϊκή ισορροπία μεταξύ εμπιστοσύνης και δυσπιστίας. Το υποστήριζε αυτό ο Erikson, διότι τα βρέφη αποκτούν εμπιστοσύνη στους ανθρώπους που φροντίζουν αξιόπιστα τις ανάγκες τους. Έτσι, συνήθως στη διάρκεια του 2^ου έτους που η ανάγκη τους για αυτονομία αυξάνεται παύουν να αναστατώνονται στη διάρκεια σύντομων αποχωρισμών, μιας και εμπιστεύονται τον άνθρωπο που τα φροντίζει ότι θα επιστρέψει (Cole & Cole,2002).

 

Η άποψη της Klein και των Fairbairn – Kohut

Πάντως η Klein η οποία ανήκει στην πρώτη γενιά ψυχαναλυτών μετά τον Freud, ισχυρίστηκε πως το κεντρικό στοιχείο της ανάπτυξης των παιδιών είναι οι συναισθηματικοί τους δεσμοί, καθώς και η προσπάθεια να δομήσουν και να διατηρήσουν ένα ικανοποιητικό διαπροσωπικό δίκτυο σχέσεων. Για την Klein η ικανοποίηση των ενστικτωδών βιολογικών αναγκών με τον έλεγχο της λίμπιντο απασχολεί πολύ λιγότερο τα βρέφη.

Και ο Fairbairn, ένας ακόμη βασικός εκπρόσωπος της θεωρίας των σχέσεων αντικειμένου, όπως και η Klein υποστήριξε ότι η πρώτη και βαθύτερη επιθυμία του ανθρώπου είναι η δημιουργία και διατήρηση ενός δεσμού γεμάτου αγάπη με τη μητέρα και όχι η ικανοποίηση των ενστικτωδών σεξουαλικών ορμών. Επιπροσθέτως, ο Kohut, μια από τις σημαντικότερες μορφές στο νεοψυχαναλυτικό χώρο, ασπάστηκε απόλυτα τις θέσεις των Klein και Fairbairn λέγοντας ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά ενεργοποιείται από την ανάγκη για στενές σχέσεις αγάπης.

 

Η οπτική του Winnicott

Ο Βρετανός ψυχίατρος D. W. Winnicott τόνισε ότι τόσο οι βραχείς αποχωρισμοί και ακόμη περισσότερο οι μακροχρόνιοι αποχωρισμοί στη διάρκεια της περιόδου από έξι έως εννέα μηνών πρέπει να αποφεύγονται. Ο πόνος που προκαλεί το βρεφικό άγχος αποχωρισμού δεν αποτελεί προσωρινό ψυχικό πόνο, αλλά μπορεί να οδηγήσει και σε επικίνδυνα ψυχοσυναισθηματικά τραύματα, ιδιαίτερα όταν τα βρέφη κατά τη διάρκεια της μητρικής απουσίας δεν καταφέρνουν να δημιουργήσουν μια εναλλακτική σχέση προσκόλλησης με κάποιο άλλο κοντινό πρόσωπο (Παπαδάκη – Μιχαηλίδη, Ε. 2006).

 

Οι απόψεις των Flavell, Kaplan, Makler, Pine & Bergman

Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι απόψεις των Flavell, Kaplan, Makler, Pine & Bergman, οι οποίοι μίλησαν για την ικανότητα του βρέφους να δημιουργεί και να διατηρεί είδωλα αγαπημένων αντικειμένων και προσώπων. Έτσι, το πρώτο σαφές νοητικό μητρικό είδωλο, δημιουργείται περίπου στο βρέφος τον 7^ο μήνα της ζωής του. Μόλις, λοιπόν, το βρέφος κατορθώσει να δεσμεύσει στη φαντασία του το μητρικό είδωλο για όσο διάστημα επιθυμεί, τότε γίνεται ικανό να αντιμετωπίσει το άγχος του αποχωρισμού και αισθάνεται ασφαλές (Παπαδάκη – Μιχαηλίδη, Ε. 2006).  

Συνοψίζοντας, διαπιστώνουμε ότι οι «πνευματικοί απόγονοι» του Freud προχώρησαν πολύ περισσότερο από τον ίδιο και τοποθέτησαν τους συναισθηματικούς δεσμούς των ανθρώπων (και όχι τα ένστικτα) στο πλέον κεντρικό σημείο της προσωπικότητας. Βασικό κίνητρο των ανθρώπων και σκοπός της ζωής τους είναι η δημιουργία και διατήρηση στενών σχέσεων αγάπης και όχι η απλή βιολογική ικανοποίηση των ενστικτωδών ενορμήσεων. Άρα, θα έλεγε κανείς ότι οι άνθρωποι είναι κατά βάση όντα κοινωνικά κι ως εκ τούτου η ανάγκη τους για επαφή με άλλα άτομα είναι πρωτογενής, δηλαδή ανάγεται σε κάτι πιο βασικό. Αυτό το συμπέρασμα εξηγεί το γιατί οι άνθρωποι ειδικά σήμερα υπό το βάρος του covid – 19 και των συνθηκών κοινωνικής απομόνωσης και αποξένωσης ασφυκτιούν και εκδηλώνουν σοβαρά συμπτώματα κατάθλιψης, αισθήματα ανημπόριας, απελπισίας, απογοήτευσης, έλλειψης καλής διάθεσης και γενικότερα απαισιοδοξίας.  

 

Βιβλιογραφία

Cole, M. & Cole, S. (2002). Η ανάπτυξη των παιδιών, η αρχή της ζωής: εγκυμοσύνη, τοκετός, βρεφική ηλικία (Μτφρ. Μ. Σόλμαν). Αθήνα: Τυπωθήτω – Γιώργος Δαρδάνος.

Holmes, J. (2009). Ο John Bowlby και η θεωρία του δεσμού (Μτφρ. Αθανασίου Γ. & Αθανασίου Θ.). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.  

Παπαδάκη – Μιχαηλίδη, Ε. (2006). Ο δεσμός αγάπης, στοιχεία της ψυχοσυναισθηματικής και κοινωνικής ανάπτυξης του παιδιού μέσα από την νεοψυχαναλυτική σκέψη. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Κουραβάνας Νικόλαος- Παπαδοπούλου Ελένη, Ψυχολόγος, MSc.