Τι κάνει τις θεωρίες συνωμοσίας τόσο ελκυστικές;

Μια ψυχολογική ερμηνεία…

Από καιρού εις καιρόν κυκλοφορούν κυρίως στα κοινωνικά μέσα δικτύωσης διάφορες θεωρίες συνωμοσίας, όπως λόγου χάρη ότι τα εμβόλια ευθύνονται για την πρόκληση αυτισμού και ότι οι φαρμακευτικές εταιρείες δε θέλουν ο κόσμος να γνωρίζει για αυτό. Κάποιες άλλες θεωρίες λένε ότι η προσγείωση στο φεγγάρι δεν έγινε ποτέ, αλλά ότι τα σχετικά βίντεο γυρίστηκαν στα στούντιο του Χόλυγουντ, επίσης, ότι η τρομοκρατική επίθεση της 11^ης Σεπτεμβρίου στις ΗΠΑ δεν έγινε από τρομοκράτες, αλλά ενορχηστρώθηκε από την ίδια την κυβέρνηση των ΗΠΑ. 

Ίσως, τις ανωτέρω θεωρίες να τις έχετε ακούσει ή να έχετε διαβάσει για αυτές σε κάποιο άρθρο ή ακόμη μπορεί να έχετε υπόψη σας και άλλες πολλές θεωρίες συνωμοσίας, όπως χαρακτηρίζονται. Θα λέγαμε ότι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης συνέβαλαν στη διασπορά αυτών των θεωριών συνωμοσίας. Η ραγδαία εξάπλωσή τους μπορεί να έχει έναν πολύ μεγάλο αντίκτυπο και επιπτώσεις, τόσο σε κυβερνητικούς όσο και σε κοινωνικούς μας θεσμούς, καθώς υιοθετούνται από ολοένα και μεγαλύτερο τμήμα του πληθυσμού και μπορούν να μετατραπούν σε αποσταθεροποιητικούς παράγοντες. Επειδή, δεν είναι εύκολο να απορρίψουμε αυτές τις θεωρίες συνομωσίας ως ασήμαντες, θα λέγαμε πως παρουσιάζει ενδιαφέρον το ερώτημα σχετικά με την κατανόηση των ψυχολογικών παραγόντων που κάνουν τις θεωρίες συνωμοσίας τόσο ελκυστικές στο ευρύ κοινό.   

Αυτό το ερώτημα, επιχειρήθηκε να απαντηθεί από τον ψυχολόγο Jay Van Bavel και τους συναδέλφους του, οι οποίοι πρόσφατα δημοσίευσαν ένα κριτικό άρθρο τους στο περιοδικό “Current Opinion in Psychology”.

Οι εν λόγω ερευνητές, λοιπόν, υπογραμμίζουν ότι οι θεωρίες συνωμοσίας θα μπορούσαν εν δυνάμει να απειλήσουν ακόμη και τη δημοκρατία, εφόσον ενθαρρύνουν τον κοινωνικό αντίλογο, την αποδέσμευση από τις έννομες πολιτικές διαδικασίες και κάποιες φορές οδηγούν στην όξυνση της βίας και της διαμάχης. Παραδείγματα υπάρχουν πολλά, όπως π.χ. οι θεωρίες συνωμοσίας για την παγκόσμια οικονομική κυριαρχία των Εβραίων, που είχαν κυκλοφορήσει στην Ευρώπη για πάρα πολλά χρόνια και σχετίζονται άμεσα με τη στοχοποίηση των Εβραίων από το ναζιστικό κίνημα περί τα 1930 στη Γερμανία. Οι ναζιστικές ιδέες δεν έχουν εκλείψει από κάποιες ομάδες λευκών στις ΗΠΑ, προκαλώντας λεκτικές επιθέσεις σε διεθνείς εξέχουσες προσωπικότητες Εβραίων, όπως τον George Soros. Πόσο επικίνδυνες, λοιπόν, μπορούν να αποβούν οι θεωρίες συνωμοσίας; 

Θεωρείται χρήσιμη η εκπαίδευση του κοινού σχετικά με το ποια θεωρείται αληθινή και ποια ψεύτικη, αλλά πρώτα από όλα θα πρέπει να αντιληφθούμε τους παράγοντες που κάνουν ελκυστικές τις θεωρίες συνωμοσίας. Σύμφωνα με την έρευνα του Bavel και των συνεργατών του, υπάρχουν τρεις βασικοί λόγοι που οι θεωρίες συνωμοσίας είναι ελκυστικές για το ευρύ κοινό. Πρώτον, οι υποστηρικτές τους αισθάνονται καλά, τόσο για τον εαυτό τους, όσο και για τις ομάδες στις οποίες ανήκουν. Δεύτερον, αυτές οι θεωρίες συνομωσίας βοηθούν τους υποστηρικτές τους να νοηματοδοτήσουν τον μπερδεμένο για αυτούς κόσμο μέσα στον οποίο ζουν. Τρίτον, οι υποστηρικτές τους αισθάνονται ασφαλείς και ότι όλα είναι υπό έλεγχο.

Οι συγκεκριμένες παρατηρήσεις φαίνονται έγκυρες, αλλά για τον Bavel και τους συνεργάτες του, δεν μπορούν να δώσουν επαρκείς εξηγήσεις για τις θεωρίες της συνωμοσίας. Οι ερευνητές θεωρούν ότι κάποια άτομα διαμέσω των θεωριών συνωμοσίας ενισχύουν την κοινωνική τους ταυτότητα, όπως ακριβώς στο παράδειγμα των νεοναζί που εξετάσαμε παραπάνω και στην προσπάθεια εξόντωσης των Εβραίων βασισμένοι στις θεωρίες συνωμοσίας για αυτούς. 

Ακόμη, πιστεύεται ότι κάποιοι άνθρωποι έλκονται από τις θεωρίες συνωμοσίας επειδή αυτές αποτελούν ένα τρόπο για να επιβεβαιώσουν τη δική τους μοναδικότητα μέσα σε μια «κομφορμιστική» κοινωνία. Λόγου χάρη, υπάρχουν άτομα που πιστεύουν ακόμη και σήμερα που έχει προχωρήσει τόσο η τεχνολογία, ότι η γη είναι επίπεδη, ότι η κυβέρνηση των ΗΠΑ ελέγχεται από ανθρώπους- σαύρες, τα λεγόμενα ερπετοειδή, που έχουν έρθει από κάποιον άλλο πλανήτη. Ίσως, αυτές οι θεωρίες να ακούγονται σε κάποιους ως υπερβολικές, σε άλλους ως παράλογες, αλλά για τη μερίδα που τις πιστεύει μπορούμε να πούμε ότι βλέπουν τον εαυτό τους ως ξεχωριστό και μοναδικό, καθώς έχουν πρόσβαση σε γνώση που οι άλλοι άνθρωποι δεν έχουν ή δε θέλουν να παραδεχθούν και να αποδεχθούν την αλήθεια. 

Τα χαρακτηριστικά των θεωριών συνωμοσίας, το περιεχόμενο και οι ιδιότητές τους, μελετήθηκαν από τον Bavel και τους συνεργάτες του, ούτως ώστε να αντιληφθούν τον τρόπο με τον οποίο λειτουργούν τα δύο κίνητρα, δηλαδή της κοινωνικής ταυτότητας και της μοναδικότητας. Πιο συγκεκριμένα, ακόμα, όσον αφορά στο περιεχόμενο αυτών των θεωριών, μπορούμε να πούμε ότι  διακρίνονται από ένα κοινό χαρακτηριστικό, που δεν είναι άλλο από τη μοναδικότητα των αφηγηματικών στοιχείων, που διαθέτει η κάθε θεωρία. Για παράδειγμα, στη μια θεωρία έχουμε τη συνωμοσία των Εβραίων, οι οποίοι αποσκοπούνε να κυριαρχήσουν στη γη, σε άλλη θεωρία την Κυβέρνηση που διευθύνεται από ανθρώπους- σαύρες, σε άλλη πάλι θεωρία έχουμε επιστήμονες που σχεδιάζουν και ελέγχουν την κλιματική αλλαγή με κρυφά ή φανερά ερευνητικά κεφάλαια (βλέπε αεροψεκασμούς, λευκές γραμμές αεροπλάνων) κ.ο.κ. Με άλλα λόγια, το περιεχόμενο είναι αυτό που διαφοροποιεί τη μια θεωρία συνωμοσίας από την άλλη. 

Πέραν του περιεχομένου, οι ερευνητές υποστηρίζουν ότι οι θεωρίες συνωμοσίας έχουν, επίσης, κοινό και ένα σύνολο κοινών ιδιοτήτων. Τέτοιες είναι οι δομικές ιδιότητες που συνιστούν τις συγκεκριμένες πεποιθήσεις μιας θεωρίας συνομωσίας. Παραδείγματος χάρη, όλες οι θεωρίες συνωμοσίας στοχοποιοιούν είτε ένα άτομο, είτε μια ομάδα ατόμων, που συνωμοτεί προκειμένου να εξαπατήσει ή να βλάψει την κοινωνία, όπως είναι οι Εβραίοι, στους οποίους αναφερθήκαμε παραπάνω, οι φαρμακευτικές εταιρείες, οι άνθρωποι σαύρες, κ.ο.κ. Από την άλλη, οι θεωρίες συνωμοσίας «εξυφώνουν» τα άτομα που πιστεύουν σε αυτές ως μια μοναδική και ξεχωριστή ομάδα ανθρώπων, που έχει αφυπνιστεί και δε δέχεται άκριτα ότι τις πλασάρουν τα ΜΜΕ. Τα άτομα αυτά πιστεύουν ότι είναι κάτοχοι της μοναδικής αλήθειας και για αυτό προσπαθούν πάρα πολύ να διασπείρουν την αλήθειά τους, δηλαδή τις θεωρίες συνομωσίας. Συνοψίζοντας, σύμφωνα με τον Bavel και τους συνεργάτες του θεωρείται ότι το περιεχόμενο και οι ιδιότητες των θεωριών συνομωσίας προσφέρουν ξεχωριστά κίνητρα για τους οπαδούς τους.

Πηγή:

Ludden, D. (2020). Why Are Conspiracy Theories So Appealing? Social identity and non-conformity among true believers. Psychology Today. https://www.psychologytoday.com/us/blog/talking-apes/202007/why-are-conspiracy-theories-so-appealing. ΅

Ελεύθερη μετάφραση κειμένου: Κουραβάνας Νικόλαος

Επιμέλεια κειμένου: Παπαδοπούλου Ελένη