Η σοβιετική ψυχολογία για την ανάπτυξη του παιδιού

Ο Vygotsky διακρίνει δύο επίπεδα στη συμπεριφορά, το φυσικό, που είναι προϊόν της βιολογικής εξέλιξης του ζωικού κόσμου και το πολιτιστικό, που είναι προϊόν της ιστορικής εξέλιξης της κοινωνίας. Και τα δύο επίπεδα ενσωματώνονται στην ανάπτυξη του ψυχισμού. Η ουσία της πολιτιστικής συμπεριφοράς έγκειται στη διαμεσολάβηση των εργαλείων και των συμβόλων, όπου τα πρώτα έχουν κατεύθυνση ‘προς τα έξω’, προς την αναμόρφωση της πραγματικότητας, ενώ τα δεύτερα έχουν κατεύθυνση ‘προς τα μέσα’, στην αρχή προς την αναμόρφωση των άλλων ανθρώπων και ύστερα προς τη ρύθμιση της συμπεριφοράς του ίδιου του ρυθμιστή. Ο Vygotsky ασχολήθηκε με τη δομή της συνείδησης, τη συνάρτηση νόησης και λόγου και κατέληξε στο συμπέρασμα ότι «η δομή της συνείδησης είναι ένα δυναμικό σημειολογικό σύστημα ενοποιημένων συναισθηματικών βουλητικών και νοητικών διαδικασιών» (σελ. 30).

Λεόντιεφ Αλεξέι Νικολάεβιτς

«Στη μελέτη της ψυχικής ανάπτυξης του παιδιού πρέπει να ξεκινάμε με αφετηρία την ανάλυση της ανάπτυξης της δραστηριότητάς του, το πώς αυτή διαμορφώνεται στις δεδομένες, συγκεκριμένες συνθήκες της ζωής του.

Η ζωή στο σύνολό της δεν αποτελεί κάποια μηχανιστική συγκόλληση διαφορετικών δραστηριοτήτων, υποδεικνύοντας πως διαφορετικά είδη δραστηριότητας μπορούν να παίξουν διαφορετικό ρόλο σε διάφορες περιόδους της ζωής. Για αυτό πρέπει να μιλάμε για την εξάρτηση της ψυχικής ανάπτυξης όχι από τη δραστηριότητα γενικά, αλλά από την κυρίαρχη δραστηριότητα» (σελ. 66). 

«Η κυρίαρχη δραστηριότητα είναι εκείνη η δραστηριότητα, η ανάπτυξη της οποίας καθορίζει τις σημαντικότερες αλλαγές στα ψυχικά προτσές και τις ψυχολογικές ιδιομορφίες της προσωπικότητας του παιδιού στο συγκεκριμένο στάδιο της ανάπτυξής του» (σελ. 67). 

«Κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης του παιδιού υπό την επίδραση των συγκεκριμένων συνθηκών της ζωής του, αλλάζει η θέση, την οποία αντικειμενικά κατέχει στο σύστημα των ανθρωπίνων σχέσεων» (σελ. 69). 

Κάτω από κανονικές συνθήκες, το πέρασμα του παιδιού από την προσχολική ηλικία στο επόμενο στάδιο ανάπτυξης της ψυχικής ζωής συνδέεται και με το πέρασμα του παιδιού στο σχολείο. Τα στάδια της ψυχικής ανάπτυξης του παιδιού χαρακτηρίζονται, όμως, όχι μόνο από το συγκεκριμένο περιεχόμενο της κυρίαρχης δραστηριότητας του παιδιού, αλλά κι από τη συγκεκριμένη διαδοχή στον χρόνο, δηλαδή με μια καθορισμένη σχέση με την ηλικία των παιδιών. Όμως, ούτε τα στάδια καθαυτά ούτε η σειρά διαδοχής τους ως προς τον χρόνο δεν είναι κάτι το δεδομένο και αμετάβλητο για πάντα. 

«Κι αυτό γιατί, όπως και κάθε νέα γενιά, έτσι κι ο κάθε ξεχωριστός άνθρωπος, που ανήκει στη συγκεκριμένη γενιά, βρίσκει ήδη έτοιμες τις γνωστές συνθήκες ζωής. Αυτές και κάνουν δυνατό το ένα ή το άλλο περιεχόμενο της δραστηριότητάς του» (σελ. 79).

Σύμφωνα με τον Vygotsky, «ο χαρακτήρας είναι μια κοινωνική σφραγίδα της προσωπικότητας. Είναι η σταθεροποιημένη, αποκρυσταλλωμένη τυπική συμπεριφορά της προσωπικότητας στον αγώνα της για κοινωνική θέση. Αυτός είναι το κατακάθισμα της βασικής γραμμής της ζωής, του μη συνειδητού σχεδίου της ζωής, του μη συνειδητού σχεδίου της ζωής, της ενιαίας κατεύθυνσης όλων των ψυχολογικών πράξεων και λειτουργιών της ζωής. Σχετικά μ’ αυτό, για τον ψυχολόγο γίνεται υποχρεωτική η κατανόηση κάθε ψυχολογικής πράξης, όπως και του χαρακτήρα του ανθρώπου στο σύνολό του, όχι μόνο σε σχέση με το παρελθόν της προσωπικότητας, αλλά και με το μέλλον της. Αυτό θα μπορούσαμε να το ονομάσουμε τελική κατεύθυνση της συμπεριφοράς μας. Όπως είναι ακατανόητη μια σκηνή σε μια ταινία που δείχνει τη στιγμή της κίνησης, όταν δεν υπάρχουν τα προηγούμενα σημεία, όταν δεν υπάρχει η κίνηση στο σύνολό της, όπως η γραμμή που διασχίζει η σφαίρα καθορίζεται από το τελικό σημείο ή στόχο, έτσι ακριβώς κάθε κίνηση και κάθε χαρακτηριστικό του χαρακτήρα προκαλούν ερωτήματα:

Προς τι στοχεύουν; Πού σημαδεύουν; Σε τι θα μετατραπούν; Προς τι κλίνουν; 

Στην ουσία, αυτή η κατανόηση των ψυχολογικών φαινομένων όχι μόνο από το παρελθόν, αλλά κι από το μέλλον, δε σημαίνει τίποτε άλλο παρά τη διαλεκτική απαίτηση: να παίρνουμε υπόψη τα φαινόμενα την τάση τους, το μέλλον τους, να δούμε την αιτιολογία τους στη βάση του υπάρχοντος» (σελ. 166). 

«Ο τελικός χαρακτήρας των ψυχολογικών πράξεων, η κατεύθυνσή τους στο μέλλον εμφανίζονται στις πιο στοιχειώδεις μορφές συμπεριφοράς» (σελ. 168). 

«Η νεύρωση, η φυγή στην αρρώστια, η πλήρης αντικοινωνική ψυχολογική θέση υποδεικνύει την ύπαρξη εικονικού στόχου, που κατευθύνει όλο το σχέδιο της ζωής σε λάθος δρόμο και που διαστρεβλώνει τη βασική γραμμή της ζωής και τον χαρακτήρα του παιδιού. Η αποτυχημένη αναπλήρωση μετατρέπεται σε αμυντική πάλη με τη βοήθεια της αρρώστιας. Ο ηττημένος υπερασπίζεται τον εαυτό του με την αδυναμία του. Ανάμεσα σ’ αυτούς τους δύο πόλους, στις δύο ακραίες περιπτώσεις βρίσκονται διάφορα επίπεδα αναπλήρωσης, από το μικρότερο έως το μεγαλύτερο. Αυτό είναι το συχνότερα καταγεγραμμένο από εμάς και ότι πιο συχνά συναντιέται στην πρακτική έρευνας του παιδικού ταλέντου, στο οποίο ήδη πια έχουμε συνηθίσει» (σελ. 173-174).

«Η ψυχολογική προοπτική του μέλλοντος είναι ακριβώς η θεωρητική δυνατότητα της διαπαιδαγώγησης. Το παιδί από τη φύση του πάντοτε αποδεικνύεται ατελές στην κοινωνία των ενηλίκων. Η θέση του από την αρχή δίνει αφορμή για την ανάπτυξη σ’ αυτό αισθημάτων αδυναμίας, αβεβαιότητας και δυσκολιών. Το παιδί πολλά χρόνια παραμένει απροσάρμοστο ως προς την αυτοτελή ύπαρξή του, και σ’ αυτή την απροσαρμοστικότητα, τη δυσχέρεια της παιδικής ηλικίας βρίσκεται η ρίζα της ανάπτυξής του. Η παιδική ηλικία ακριβώς είναι η περίοδος της ατέλειας και της προνομιακής αναπλήρωσης, δηλαδή της κατάκτησης θέσης σε σχέση με το κοινωνικό σύνολο. Στο προτσές αυτής της κατάκτησης, ο άνθρωπος ως κοινωνικός τύπος, έτσι ο ζωώδης οργανισμός γίνεται ανθρώπινη προσωπικότητα. Η κοινωνική κατάκτηση αυτού του φυσικού προτσές είναι ακριβώς αυτό που ονομάζεται διαπαιδαγώγηση. Αυτή θα ήταν αδύνατη εάν στο ίδιο αυτό φυσικό προτσές ανάπτυξης και διάπλασης του παιδιού δεν υπήρχε τοποθετημένη η προοπτική του μέλλοντος, που καθορίζεται από τις απαιτήσεις του κοινωνικού είναι» (σελ. 175-176).

Η σοβιετική ψυχολογία για την ανάπτυξη του παιδιού. Συλλογή άρθρων των Βιγκότσκι, Λεόντιεφ, Ελκόνιν. Εισαγωγή και μετάφραση: Ε. Βαγενάς, Εποχή, 2003.