Εξερευνώντας τα συναισθήματα...

Τρεις είναι οι βασικές ψυχικές λειτουργίες στον άνθρωπο. Πρόκειται για τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τα κίνητρα. Τρεις αλληλοσυνδεόμενες και αλληλοεξαρτώμενες λειτουργίες που συμβάλλουν στην ψυχική κατάσταση του ατόμου. 

Το συναίσθημα είναι μια συνειδητή υποκειμενική εμπειρία, που συνδυάζει νοητικές καταστάσεις, ψυχοσωματικές εκφράσεις και βιολογικές αντιδράσεις. Είναι το υποκειμενικό αίσθημα, η εμπειρία, που οδηγεί σε σωματικές αλλαγές, σε αλλαγές στη συμπεριφορά και στις γνωστικές λειτουργίες (σκέψη, μνήμη, αντίληψη, προσοχή).

Κάποια από τα συναισθήματα είναι: η πληρότητα, η ικανοποίηση, η ευχαρίστηση, η γαλήνη, το πάθος, ο ζήλος, ο θαυμασμός, η περηφάνεια, η έκσταση, ο έρωτας, η ευτυχία, η στοργή, η αγάπη, το δέος, ο θαυμασμός, η έξαψη, η χαρά, η συμπόνια, το έλεος, η ανακούφιση, η συγκίνηση, η αμηχανία, η αδιαφορία, η συστολή, η ενοχή, οι τύχεις, η απόρριψη, το μίσος, η περιφρόνηση, η απογοήτευση, η δυσπιστία, ο φθόνος, η απελπισία, ο θυμός, η φρίκη, ο τρόμος, το άγχος, η ανυπομονησία, η ντροπή, η συστολή, η ανηδονία, η ανία, η αγωνία, η χαρά, η έξαψη, η αηδία, η αρμονία και άλλα.

Ο Goleman (1995) ορίζει το συναίσθημα ως οτιδήποτε νιώθει το άτομο, όταν αξιολογεί ένα γεγονός με συγκεκριμένο τρόπο. Οδηγεί σε αλλαγές στον οργανισμό και τη συμπεριφορά.

Τα βασικά συναισθήματα είναι η χαρά, η λύπη, ο θυμός, ο φόβος, η έκπληξη και η αηδία.

Τα συναισθήματα οδηγούν σε πράξεις και μας προτρέπουν σε δράσεις. Πρόκειται για σύνθετες ψυχοφυσιολογικές καταστάσεις που χαρακτηρίζονται από ένα υποκειμενικό βίωμα που συνοδεύεται από νοητικές και σωματικές εκδηλώσεις. Οι βασικές διαστάσεις με τις οποίες μπορεί να χαρακτηριστεί το βίωμα είναι το δίπολο: ικανοποίηση και δυσαρέσκεια. 

Η εκδήλωση των συναισθημάτων βοηθάει πολύ στην επικοινωνία, στη διαπροσωπική αλληλεπίδραση και αποτελεί έναν τρόπο να δείξουμε τον εαυτό μας.

Ωστόσο, δεν είναι εύκολο να εκδηλώνουμε τα συναισθήματά μας. Γιατί;

Γιατί έτσι μάθαμε; Γιατί φοβόμαστε; Γιατί δεν θέλουμε να πληγωθούμε δείχνοντας την ευάλωτη πλευρά μας; Γιατί σκεφτόμαστε το τι θα σκεφτεί ο άλλος;

Πώς να εκδηλώσουμε τα συναισθήματά μας αν έχουμε μάθει ότι το συναίσθημα ταυτίζεται με την αδυναμία του εαυτού μας ή με τη δυνατότητα να μας εκμεταλλευτούν; Γιατί να εκδηλώσουμε τα συναισθήματα όταν πιστεύουμε ότι ο άλλος μας ξέρει τόσο καλά που πρέπει να μαντέψει το πώς νιώθουμε; Πώς να εκδηλώσουμε τα συναισθήματά μας όταν ντρεπόμαστε για αυτά ή για τον εαυτό μας; Μήπως δεν τα έχουμε αναγνωρίσει και αποδεχτεί ούτε εμείς οι ίδιοι;

Αναγνώριση των συναισθημάτων: δυσκολία να αναγνωρίσουμε τα συναισθήματά μας. Για να μπορέσουμε να αναγνωρίσουμε τα συναισθήματά μας θα πρέπει να αρχίσουμε να δίνουμε μεγαλύτερη έμφαση σε αυτά αλλά και στις αντιδράσεις του σώματός μας. Επίσης, θα πρέπει να παρατηρούμε τις συμπεριφορές μας και να τις ερμηνεύουμε συνδέοντάς τες και με τα συναισθήματά μας. Μπορεί να μην είμαστε σίγουροι για πώς νιώθουμε απέναντι σε ένα άτομο ή μια κατάσταση, αλλά αν παρατηρήσουμε προσεκτικά το σώμα μας θα δούμε ότι μας στέλνει καθαρά μηνύματα. Αυτό δεν σημαίνει πως κάθε στιγμή θα πρέπει να βρισκόμαστε σε κατάσταση εγρήγορσης ώστε να αναγνωρίσουμε τα συναισθήματά μας. Οι περισσότερες ερμηνείες γίνονται γρήγορα και αυτόματα, με αποτέλεσμα να μην μπορούμε να συνειδητοποιήσουμε τι ακριβώς έχει συμβεί. Τα συναισθήματα είναι ένα σημαντικό μήνυμα που κάποιες φορές χρειάζονται περαιτέρω επεξεργασία και επανεξετάση της ερμηνείας που ήδη έχουμε δώσει.

Βασικές ερωτήσεις για την αναγνώριση των συναισθημάτων μου:

Τι νιώθω τώρα; Πώς ένιωσα πριν;

Γιατί νιώθω έτσι;

Τι επιδράσεις έχει αυτό το συναίσθημα σε μένα; Πως τις βιώνω;

Τα συναισθήματα είναι αποτέλεσμα του τρόπου με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε και ερμηνεύουμε τα γεγονότα και τις καταστάσεις. Τα συναισθήματα δεν δημιουργούνται από τους άλλους, δεν έρχονται απ’ έξω, έρχονται από μέσα μας, από τον εαυτό μας. Ωστόσο, η κοινωνία, οι κοινωνικές συνθήκες, οι οικονομικές και πολιτισμικές συνθήκες, η έλλειψη ασφάλειας, οι κοινωνικές εντάσεις, το κοινωνικό και οικογενειακό μας περιβάλλον επηρεάζουν τα συναισθήματά μας. Οι σημαντικοί άλλοι που υπάρχουν στη ζωή μας παίζουν σημαντικό ρόλο στα συναισθήματά μας, αλλά ο βαθμός επίδρασης των άλλων εξαρτάται από εμάς τους ίδιους. Πόσο θα αφήσουμε τους άλλους να μας επηρεάσουν.

Εκδήλωση των συναισθημάτων: εκφράζω τα συναισθήματά μου σημαίνει εκφράζω τον εαυτό μου. Το σημαντικό είναι να ανακαλύψουμε ότι υπάρχουν πολλοί διαφορετικοί τρόποι να εκφράσουμε τα συναισθήματά μας. Εκφράζω τα συναισθήματά μου δεν σημαίνει πως θα έρθω σε σύγκρουση με τον άλλο, ούτε ότι μπορεί να τον στεναχωρήσουμε ή να τον πληγώσουμε. Μπορούμε να εκφράσουμε αυτό που νιώθουμε αρκεί να βρούμε τον κατάλληλο τρόπο. Σημαντικό ρόλο παίζει η στιγμή που επιλέγουμε, ο βαθμός και η ένταση του συναισθήματός μας και οι εκφράσεις –λεκτικές και μη λεκτικές- που το συνοδεύουν. Ακόμη κι όταν εκφράσουμε κάτι αρνητικό στον άλλο, δεν χρειάζεται αυτό να γίνει με τη χρήση υβριστικών ή προσβλητικών για τον άλλο χαρακτηρισμών. Μπορούμε να σκεφτούμε κατά πόσο η ένταση των συναισθημάτων ταιριάζει με την κατάσταση που βιώνουμε, τι ερμηνείες έχουμε κάνει, τι επιλογές έχουμε ώστε να εκφράσουμε τα συναισθήματά μας, τι επιπτώσεις έχουν οι επιλογές μας για εμάς τους ίδιους αλλά και για τους άλλους, τι προσδοκούμε, τι θέλουμε και τι θα συμβεί αν δεν κάνουμε τίποτα τελικά;

Κατανοώντας την επίδραση της οικογένειας

Η οικογένεια παίζει καθοριστικό ρόλο στις στάσεις και τις πεποιθήσεις που διαμορφώνουμε όσον αφορά τα συναισθήματα, τις ικανότητές μας να τα αναγνωρίζουμε, τους τρόπους να ερμηνεύουμε τα γεγονότα και τους τρόπους να εκφράζουμε τα συναισθήματά μας. Είναι σημαντικό να αναλογιστούμε τι έχουμε μάθει μέσα στην οικογένειά μας, πόσο εκδηλωτικοί ήταν οι γονείς μας, ποιοι ήταν οι «οικογενειακοί κανόνες» για την έκφραση των συναισθημάτων; Μάθαμε ότι είναι σωστό να εκφράζουμε τα συναισθήματά μας ή όχι; Οι γυναίκες πρέπει να εκφράζουν τα συναισθήματα και οι άνδρες όχι; Πόσο ισχυρά ήταν τα στερεότυπα για τους ρόλους των δύο φύλων και τη συμπεριφορά που πρέπει να έχει το άτομο με βάση το φύλο του;

Τα πρότυπα –οι συμπεριφορές και οι αντιδράσεις- που υιοθετούμε μέσα στην οικογένεια ως προς την έκφραση των συναισθημάτων  είναι σημαντικά και μας ακολουθούν και στην ενήλικη ζωή μας. Η κάθε οικογένεια κουβαλάει ορισμένες πεποιθήσεις που μπορεί να είναι λανθασμένες και να έχουν δημιουργήσει ορισμένες διαστρεβλωμένες στάσεις απέναντι στα συναισθήματα. Ορισμένοι από τους πιο συνηθισμένους «οικογενειακούς κανόνες» για τα συναισθήματα που δημιουργούν διαστρεβλωμένες απόψεις για τα συναισθήματα είναι οι εξής:

• Δεν πρέπει ποτέ να εκδηλώνουμε αρνητικά συναισθήματα ή συναισθήματα που έχουν αρνητική επίδραση στους άλλους.
•       Δεν πρέπει να εκφράζουμε το θυμό μας.
•        Χρησιμοποιούμε το θυμό για να προσελκύσουμε την προσοχή του περιβάλλοντός μας.
•      Καλύτερα να αγνοούμε συναισθήματα που δεν μας κάνουν να νιώθουμε καλά.
•      Δεν πρέπει να εμπιστευόμαστε στους άλλους τα συναισθήματά μας, καθώς μπορεί να τα χρησιμοποιήσουν για να μας εκμεταλλευτούν ή να μας διαχειρίζονται πιο εύκολα.
•      Δεν πρέπει να έχουμε εμπιστοσύνη στα συναισθήματά μας, παρά μόνο στη λογική μας.
•     Πρέπει να είμαστε διαρκώς χαρούμενοι.
•     Πρέπει γρήγορα να ξεπερνάμε οτιδήποτε αρνητικό συμβαίνει.

Όλες αυτές οι πεποιθήσεις που κυριαρχούν σε κάποιες οικογένειες οφείλονται στην προσπάθεια των γονιών να προστατεύσουν τα παιδιά τους και στην κάλυψη των ανησυχιών και της ανασφάλειας που έχουν οι γονείς από τις εμπειρίες τους, αλλά και κανόνων που κουβαλάνε από τη δική τους οικογένεια.

Εκφράζω τα συναισθήματά μου σημαίνει τα αναγνωρίζω και τα αποδέχομαι. Θα πρέπει πρώτα εμείς οι ίδιοι να αποδεχθούμε τα συναισθήματά μας. Ωστόσο, εκφράζω τα συναισθήματά μου δεν σημαίνει πως δεν λαμβάνω υπόψη και την επίδραση που έχει αυτό στους άλλους.

Βιβλιογραφία

Goleman, D. (1995). Emotional intelligence. New York: Bantam.

Παπαδοπούλου Ελένη, Ψυχολόγος, MSc.