Η «χαμένη» μας ελευθερία

Έντονα απαγορευτικά μέτρα και αυστηροί περιορισμοί, αίσθηση εγκλεισμού μέσα σε ένα σπίτι και μια διαρκής ένταση μας κατακλύζει εσωτερικά… Γιατί νιώθουμε έτσι και γιατί βρισκόμαστε σε μια διαρκή κατάσταση ανάγκης να αντιδράσουμε; Πόσο εφικτή είναι μια αντίδραση και πόσο φθείρει τον ψυχισμό μας αυτή η κατάσταση;

Κάθε φορά που νιώθουμε ότι κάποιος μας στερεί την ελευθερία θα πρέπει να κάνουμε τα πάντα –να αντιδράσουμε- (ψυχολογική αναδραστικότητα) ώστε να μπορέσουμε να επανακτήσουμε τη χαμένη μας ελευθερία. Πρόκειται για μια ψυχολογική κατάσταση που βιώνουμε όταν κάποιος προσπαθεί να μας στερήσει ή να μας περιορίσει από την προσωπική μας ελευθερία. Ο άμεσος τρόπος αντίδρασης ώστε να μειωθεί η ένταση που βιώνουμε και να αποκατασταθεί η αίσθηση της ελευθερίας είναι να απομακρυνθούμε προς την αντίθετη κατεύθυνση. Είναι πολύ σημαντικό να νιώθουμε ότι εμείς έχουμε τον έλεγχο της ζωής μας, εμείς επιλέγουμε και αποφασίζουμε για εμάς και είμαστε ελεύθεροι να ζήσουμε όπως θέλουμε, όπου θέλουμε, με όποιους θέλουμε…

Η ζωή μας μπορεί λόγω των περιορισμών να άλλαξε δραματικά ή μπορεί να άλλαξε σε μικρό βαθμό. Για παράδειγμα, μπορεί και πριν να περνούσαμε πολλές ώρες κλεισμένοι μέσα στο σπίτι ή στο γραφείο μπροστά στην οθόνη του υπολογιστή και μπορεί να μην είχαμε σχεδόν ποτέ ελεύθερο χρόνο για μια βόλτα στη θάλασσα. Είναι όμως, διαφορετικό να μην μπορούμε να πάμε στη θάλασσα γιατί έχουμε δουλειά από ό,τι να μην μπορούμε να πάμε γιατί απαγορεύεται. Όσο πιο πολύ μας στερούν κάτι, τόσο πιο πολύ αντιδρούμε (τουλάχιστον γνωστικά- νοητικά και κάποια στιγμή και σε επίπεδο συμπεριφοράς)… και η επίκληση της αυθεντίας δε φέρει πάντα το «επιθυμητό» αποτέλεσμα.   

Επομένως, η ανάγκη για αντίδραση μπορεί να μην είναι πάντα σε επίπεδο συμπεριφοράς, γιατί πολλοί θα σκεφθούν «Τι αντίδραση; Εδώ υπάρχει η μέγιστη συμμόρφωση, στα όρια της αποχαύνωσης». Πολλές φορές, η ψυχολογική αναδραστικότητα παραμένει σε ένα εσωτερικό- γνωστικό διεργασιακό- επίπεδο και δε φτάνει να γίνει πράξη. Οπότε μπορεί εσωτερικά να σκεφτόμαστε ένα σωρό σενάρια, να ψάχνουμε τρόπους αντίδρασης, να θυμώνουμε, να βρίζουμε… και να θέλουμε να κάνουμε το αντίθετο από αυτό που μας λένε… όμως, αναγκαζόμαστε να συμμορφωθούμε… 

Μέσα από τη γνωστική επεξεργασία μπορούμε να μειώσουμε αυτή την εσωτερική ένταση αν σκεφτούμε λογικά και δούμε τους λόγους του περιορισμού… όμως, όταν οι λόγοι αυτοί πλέον βλέπουμε να αρχίζουν να μην υπάρχουν η ψυχολογική μας αναδραστικότητα είναι ακόμα πιο έντονη και νιώθουμε ότι θέλουμε να εκραγούμε… να αντιδράσουμε περισσότερο από ποτέ…

Όταν δεν μπορούμε πλέον να εξηγήσουμε τους λόγους περιορισμού και επιβολής αυστηρών μέτρων, τότε νιώθουμε ότι κανείς δεν έχει το δικαίωμα να μας στερήσει την ελευθερία μας. Η αιτία της αναδραστικότητας διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στον βαθμό της αίσθησης της χαμένης μας ελευθερίας, καθώς και ο φορέας που επιβάλλει την απειλή. 

Η βίωση της ψυχολογικής αναδραστικότητας και η ανάγκη για άμεση ανάκτηση της χαμένης μας ελευθερίας αποτελεί ένα συχνό φαινόμενο που ζούμε και ξαναζούμε τον τελευταίο καιρό, με επιπτώσεις στην ψυχολογική μας κατάσταση, καθώς η διαρκής αίσθηση της μη ελευθερίας μας προκαλεί νεύρα, θυμό, ανισορροπία, εσωτερική ένταση και ανάγκη για αλλαγή…

Σύμφωνα, λοιπόν, με τον Brehm και τη Θεωρία της ψυχολογικής αναδραστικότητας, η χαμένη μας ελευθερία μπορεί να βρει διάφορους τρόπους επανάκτησης ώστε να μειωθεί ή να επιλυθεί η κατάσταση ψυχολογικής αναδραστικότητας. Έτσι, μπορεί να αξιολογήσουμε πιο θετικά από ότι πριν αυτό που μας απαγορεύτηκε ή αποτέλεσε αντικείμενο σχετικής απειλής. Μπορεί να εκφράσουμε μια διαφορετική επιλογή από αυτή που μας προτάθηκε ή μπορεί να αλλάξουμε την κοινωνική μας στάση προς την αντίθετη κατεύθυνση από αυτή που μας προτείνουν. 

Η έντονη απαγόρευση δε βοηθάει και η φαινομενική μας συμμόρφωση δε σημαίνει και αποδοχή της κατάστασης και ηρεμία… Αναζητούμε τρόπους να επανακτήσουμε τη χαμένη μας ελευθερία είτε φαίνεται προς τα έξω είτε δε φαίνεται…

Βιβλιογραφία

Hogg, M.A. & Vaughan, G.M. (2010). Κοινωνική Ψυχολογία. Αθήνα: Gutenberg.

Παπαστάμου, Σ. (2008). Εισαγωγή στην Κοινωνική Ψυχολογία. Η παράδοση. Αθήνα: Πεδίο.