Τα Πέντε Στάδια του Πένθους

Το πένθος είναι η διεργασία που ακολουθεί το άτομο μετά την απώλεια ενός ατόμου ή ενός αντικειμένου. Πρόκειται για μια ‘ψυχική πληγή’, που για να επουλωθεί απαιτεί ένα μεγάλο χρονικό διάστημα που ποικίλει από άτομο σε άτομο, ενώ και μετά την επούλωσή του παραμένουν σημάδια στο άτομο (Herbert, 2004). Κυρίαρχο συναίσθημα που προκαλεί η απώλεια και κυρίως ο θάνατος ενός ανθρώπου είναι η οδύνη, καθώς όλοι γνωρίζουν ότι ο αποχωρισμό από το άτομο που πέθανε είναι μια παντοτινή πλέον κατάσταση. 

Η διαδικασία του πένθους είναι μια σειρά από ιεραρχικά δομημένα βήματα, από τα οποία περνάει το άτομο για να φτάσει στην συνειδητοποίηση της απώλειας, στην περίπτωση που αποδεχτεί το θάνατο ή στον παθολογικό θρήνο όταν οι έντονες αντιδράσεις θρήνου συνεχίζονται για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα από ότι αναμένεται, χωρίς όμως αυτό να είναι απόλυτα καθορισμένο. 

Οι πολλαπλές απώλειες που μπορεί να βιώσει το άτομο μέσα σε ένα σύντομο χρονικό διάστημα μπορούν να προκαλέσουν μια ζωή γεμάτη ερωτήματα και απορίες και να επηρεάσουν τους τρόπους που αντιμετωπίζει το πένθος (Kaufman & Kaufman, 2005).

Τα στάδια από τα οποία περνάει το άτομο κατά την ομαλή διαδικασία του θρήνου είναι τα εξής: μούδιασμα, αμέσως μετά την απώλεια, με κύρια χαρακτηριστικά τον κλονισμό και τη δυσπιστία η άρνηση σχετικά με την απώλεια, λαχτάρα να ξαναδεί το νεκρό άτομο, με βασικές αντιδράσεις το κλάμα, την αναζήτηση, την αναπόληση του νεκρού, ενώ νιώθει θυμό και ενοχές, πόνο και δυστυχία και σε κάποιες περιπτώσεις έχει και παραισθήσεις, αποδιοργάνωση και απελπισία, με κυρίαρχα συναισθήματα τη μοναξιά, το άγχος και την κατάθλιψη, αναδιοργάνωση, αποδοχή της απώλειας από το άτομο και προσπάθεια τακτοποίησης της ζωής του, χωρίς την παρουσία του νεκρού, αναδιαμόρφωση της ταυτότητάς του, ενώ το αίσθημα του πόνου και της απώλειας δεν είναι αβάσταχτο και αφόρητο (Herbert, 2004).  

Πιο αναλυτικά τα πέντε στάδια του πένθους, που προτάθηκαν για πρώτη φορά από την Kubler- Ross είναι τα εξής:

Άρνηση. Αρχικά, το άτομο αρνείται ότι πέθανε ένα αγαπημένο του πρόσωπο. Η άρνηση μοιάζει αρκετά με δυσπιστία, σαν να μην πιστεύει δηλαδή το γεγονός και επιλέγει να μην το σκέφτεται ή να σκέφτεται ότι το άτομο είναι ακόμη στη ζωή.  Πρόκειται για ένα στάδιο που μπορεί να γίνει πιο εύκολα κατανοητό σε άτομο που βιώνουν το πένθος λόγω του ότι πάσχουν από μια χρόνια απειλητική για τη ζωή ασθένεια/ ανίατη ασθένεια. Τα άτομα αυτά αρνούνται ότι έχουν μια χρόνια ασθένεια και σχεδιάζουν πράγματα για τη ζωή ή γίνονται πιο ενεργητικά και δραστήρια από ότι ήταν πριν. Στο άτομο που πενθεί για την απώλεια ενός αγαπημένου του προσώπου η άρνηση συμβαίνει σε ένα πιο συμβολικό επίπεδο. Το άτομο γνωρίζει για το θάνατο του αγαπημένου του προσώπου, αλλά ταυτόχρονα σκέφτεται ότι απουσιάζει σε ένα επαγγελματικό ταξίδι, ότι θα ανοίξει η πόρτα και θα επιστρέψει στο σπίτι, ότι κάπου βρίσκεται και θα γυρίσει. Το άτομο δεν μπορεί να δεχτεί ότι το αγαπημένο του πρόσωπο δεν θα επιστρέψει ποτέ πλέον. 

Κατά τη διάρκεια της άρνησης το άτομο αρχικά απαντά με ένα μούδιασμα ή βρίσκεται σε κατάσταση σοκ, νιώθοντας ένα εσωτερικό κενό. Η άρνηση δεν είναι άρνηση του πραγματικού γεγονότος του θανάτου, είναι περισσότερο άρνηση του ατόμου να πιστέψει ότι το άτομο πέθανε. Το άτομο σε αυτό το στάδιο νιώθει ότι βρίσκεται μέσα σε ένα όνειρο και θα ξυπνήσει, ότι όλα αυτά τα φαντάστηκε και δεν είναι αλήθεια, ενώ πιστεύει ότι θα αποδειχθεί ότι κάποιο λάθος έγινε και σε μεγάλο βαθμό πείθει τον εαυτό του ότι αυτό ισχύει. Κάνοντας διάφορες σκέψεις άρνησης του συμβάντος του θανάτου το άτομο κατά διαστήματα συνειδητοποιεί την αλήθεια και ξεσπά σε κλάματα. Ωστόσο, είναι ακόμη πολύ νωρίς για να μπορέσει ο οργανισμός του να δεχθεί την αλήθεια (Kubler- Ross & Kessler, 2005). 

Θυμός. Το άτομο που βρίσκεται σε κατάσταση πένθους ξεπερνώντας τη φάση της άρνησης αρχίζει να νιώθει έντονα συναισθήματα, ενώ το συναίσθημα που κυριαρχεί είναι ο θυμός. Τα συναισθήματα που νιώθει συνδέονται με λύπη, πανικό, πόνο και μοναξιά, ενώ όσο πιο έντονα γίνονται εκδηλώνονται με τη μορφή του θυμού. Το άτομο νιώθει θυμό για το άτομο που πέθανε, αλλά και για τον ίδιο τον εαυτό του, που δεν έκανε κάτι για να σταματήσει ή να αποτρέψει αυτό που συνέβη.  Η ένταση των συναισθημάτων δεν βοηθάει ώστε να μπορέσει το άτομο να χρησιμοποιήσει τη λογική, με αποτέλεσμα να μπαίνει σε ένα φαύλο κύκλο αρνητικών σκέψεων σχετικά με τον εαυτό του, το περιβάλλον του ή το άτομο που πέθανε. 

Ο θυμός είναι ένα σημαντικό και απαραίτητο στάδιο που συμβάλει στη διεργασία του πένθους και την επούλωση της απώλειας. Είναι σημαντικό να μπορεί το άτομο που πενθεί να βρίσκει τρόπους να εκφράζει το θυμό του ώστε να ανακουφίζει την ένταση που νιώθει εσωτερικά και να εξωτερικεύει και τα συναισθήματά του. Πρόκειται για ένα χρήσιμο συναίσθημα που βοηθάει σημαντικά στη συναισθηματική αποφόρτιση. Ταυτόχρονα το άτομο προσπαθεί να βρει τρόπους διαχείρισης του θυμού, ενώ ο θυμός αποτελεί ένα στάδιο που βοηθάει το άτομο να φτάσει σε ένα πιο βαθύ επίπεδο επεξεργασίας του πένθους που αφορά τη διεργασία του θρήνου και του πένθους. Ωστόσο, σε αυτό το πλαίσιο συχνά έρχεται και πάλι στην επιφάνεια ο θυμός. Το βασικό πρόβλημα με το θυμό είναι ότι δεν έχει όρια, με αποτέλεσμα το άτομο συχνά να γίνεται ανεξέλεγκτο και να θυμώνει με όλους και με όλα. Πολλά άτομα συχνά εκφράζουν έντονο θυμό προς το θεό. Τις περισσότερες φορές ο θυμός εκφράζεται με το ‘γιατί’, ενώ είναι άμεσο συναίσθημα. Ωστόσο, σε αυτό το στάδιο εκτός από θυμό το άτομο που πενθεί μπορεί να νιώσει αισθήματα ενοχής, κυρίως για τα πρόσωπα προς τα οποία στρέφει το θυμό ή για σκέψεις που κάνει (Kubler- Ross & Kessler, 2005). 

Διαπραγμάτευση. Στο στάδιο της διαπραγμάτευσης το άτομο που πενθεί βρίσκεται σε μια φάση διαπραγμάτευσης με το άτομο που πέθανε, αλλά και γενικότερα με την κατάσταση και τον εαυτό του. Σκέφτεται πολλά εναλλακτικά σενάρια σχετικά με το «τι θα γινόταν αν…». Η διαπραγμάτευση μπορεί να βοηθήσει το άτομο να μετακινηθεί από μια κατάσταση απώλειας σε κάποια άλλη, ενώ σε αυτό το στάδιο το άτομο μπορεί να βρει τον τρόπο δίνοντας χρόνο στον εαυτό του να προσαρμοστεί στην απώλεια. Ακόμη, η διαπραγμάτευση μπορεί να καλύψει τα κενά που βιώνει το άτομο λόγω των ισχυρών συναισθημάτων που νιώθει ότι κυριαρχούν.

Στο στάδιο της διαπραγμάτευσης το άτομο έχει την ευκαιρία να επανακτήσει τις δυνάμεις του και να βρει τα νέα του όρια. Η διαδικασία της διαπραγμάτευσης ακόμη και στο ίδιο το άτομο αλλάζει με το πέρασμα του χρόνου. Στην απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου, η διαπραγμάτευση κινείται από το παρελθόν στο μέλλον (Kubler- Ross & Kessler, 2005).

Κατάθλιψη. Στο στάδιο της κατάθλιψης το άτομο είναι περισσότερο εστιασμένο στο παρόν και την κατάσταση που αντιμετωπίζει. Τα συναισθήματα κενότητας και απογοήτευσης που νιώθει το άτομο είναι πιο έντονα σε αυτό το στάδιο και οδηγούν σε ένα βαθύτερο επίπεδο διεργασίας του πένθους. Το άτομο νιώθει ότι το στάδιο της κατάθλιψης και τα συμπτώματα που νιώθει δεν θα περάσουν ποτέ. Είναι σημαντικό να κατανοήσει ότι η κατάθλιψη δεν είναι σημάδι ψυχικής διαταραχής, είναι απλά ένα στάδιο του πένθους που βιώνει. Είναι μια κατάλληλη απάντηση σε μια μεγάλη απώλεια, που οδηγεί το άτομο στο να αποσυρθεί από τη ζωή, να αναρωτηθεί αν θα μείνει μόνο του και να βιώσει έντονη θλίψη και στεναχώρια. 

Το άτομο αισθάνεται την ανάγκη να απομονωθεί, να μείνει στο κρεβάτι του και να δεν έχει την επιθυμία να κάνει τίποτα. Συνήθως, το άτομο παραιτείται από καθημερινές δραστηριότητες, ακόμη και από τη φροντίδα και περιποίηση του εαυτού του. Νιώθει ότι δεν έχει κανένα σκοπό στη ζωή του και δυσκολεύεται να ανταποκριθεί ακόμη και στις απαιτήσεις της καθημερινότητας. Η απώλεια ενός ατόμου είναι μια ιδιαίτερα καταθλιπτική κατάσταση, που αποτελεί μια φυσιολογική απάντηση στην απώλεια (Kubler- Ross & Kessler, 2005).

Αποδοχή. Το άτομο έχοντας επεξεργαστεί πλέον τα συναισθήματά του σχετικά με την απώλεια αρχίζει να προσαρμόζεται στη ζωή και να επανέρχεται στους φυσιολογικούς ρυθμούς του. Το άτομο νιώθει πλέον γαλήνιο, γιατί έχει αποδεχθεί το θάνατο και την απώλεια. Επανέρχεται στη ζωή και αρχίζει και πάλι να πραγματοποιεί σχέδια και να έχει όνειρα για το μέλλον. Το άτομο επιστρέφει στη φυσιολογική του κατάσταση. Η διάρκεια της αποδοχής διαφέρει σημαντικά από άτομο σε άτομο και δεν κατορθώνουν όλοι να φτάσουν μέχρι την αποδοχή της απώλειας. Ωστόσο, το άτομο δεν θα πρέπει να καταπιέζει τον εαυτό του ώστε να φτάσει στην αποδοχή και δεν θα πρέπει να καταπιέζει τα συναισθήματα που του προκαλεί η απώλεια. Η έκφραση των συναισθημάτων σχετικά με την απώλεια παίζει καθοριστικό ρόλο στην αποδοχή του γεγονότος (Kubler- Ross & Kessler, 2005).

Το πρώτο χρονικό διάστημα μετά την απώλεια το άτομο μπορεί να βιώσει εναλλάξ τα πέντε στάδια, με γρήγορες εναλλαγές. Η άρνηση, ο θυμός και η διαπραγμάτευση αποτελούν ένα συνεχές σταδίων που συνδέονται με το πένθος. Η εναλλαγή αυτών των σταδίων και η βαθύτερη διεργασία του πένθους οδηγεί το άτομο στην εμφάνιση κατάθλιψης, που είναι ανάμικτη με στοιχεία διαπραγμάτευσης. Η αποδοχή έρχεται μέσα στα επόμενα χρόνια.

Το μοντέλο των πέντε σταδίων για τη διεργασία του πένθους προκάλεσε από την αρχή έντονες αντιδράσεις κυρίως γιατί παρερμηνεύτηκε η σημασία και ο ρόλος των σταδίων. 

Όπως αναφέρουν οι Kubler- Ross και Kessler (2005) δημιουργήθηκαν παρεξηγήσεις γιατί αρκετοί θεώρησαν ότι θα μπορούσαν να κατανοήσουν τα συναισθήματα μέσα από την κατηγοριοποίησή τους και ήταν ένας τρόπος τακτοποίησής τους σε κατηγορίες. Τα στάδια αποτελούν απαντήσεις στην απώλεια, που πολλοί άνθρωποι βιώνουν χωρίς να σημαίνει αυτό πως υπάρχει μια τυπική απάντηση απέναντι στην απώλεια, που μόνο αυτή είναι φυσιολογική και όλες οι υπόλοιπες παρεκκλίνουν. Στόχος δηλαδή των σταδίων δεν ήταν να τονίσουν ότι υπάρχει μια τυπική και φυσιολογική απώλεια και όσοι αποκλίνουν από αυτά τα στάδια παρεκκλίνουν από το φυσιολογικό, αλλά μια προσπάθεια να κατανοηθεί η έννοια και το περιεχόμενο του πένθους και της απώλειας.

Βιβλιογραφία

Herbert, M. (2004). Τα παιδιά μπροστά στο πένθος και την απώλεια. (Επιμ. Β. Παπαδιώτη- Αθανασίου). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Kaufman, K.R., & Kaufman, N.D. (2005). Childhood mourning: prospective case analysis of multiple losses. Death Studies, 29, 237-249.

Kubler- Ross, E., & Kessler, D. (2005). On grief and grieving. Finding the meaning of grief through the five stages of loss. New York: Scribner.