Συμβιωτική σχέση, απομονωτικο-καταστροφικότητα και αγάπη

Ο Έριχ Φρομ περιγράφει τρία είδη διαπροσωπικών σχέσεων: τη συμβιωτική σχέση, την απομονωτικο-καταστροφικότητα και την αγάπη. 

 

«Στη συμβιωτική σχέση, το άτομο συνδέεται με τους άλλους, αλλά χάνει ή ποτέ δεν κατορθώνει να αποκτήσει την ανεξαρτησία του. Αποφεύγει τον κίνδυνο της μοναξιάς με το να γίνεται μέρος ενός άλλου προσώπου, είτε με το να αφομοιώνεται από το άλλο πρόσωπο, είτε με το να αφομοιώνει. Η πρώτη περίπτωση αποτελεί την πηγή αυτού που κλινικά αποκαλούμε μαζοχισμός. Μαζοχισμός είναι η προσπάθεια να απαλλαγεί κανείς από το ατομικό του εγώ, να ξεφύγει από την ελευθερία και να αναζητά την ασφάλεια με την προσκόλλησή του σε ένα άλλο πρόσωπο.

Οι μορφές που παίρνει αυτή η εξάρτηση είναι πολυάριθμες. Μπορεί να αιτιολογηθεί σαν θυσία, καθήκον ή αγάπη, ιδιαίτερα όταν το είδος αυτό αιτιολόγησης νομιμοποιείται από πολιτιστικά πρότυπα. Πολλές φορές οι μαζοχιστικές τάσεις συνοδεύονται από σεξουαλικές παρορμήσεις και ηδονισμό. Συχνά, οι μαζοχιστικές τάσεις έρχονται σε τέτοιο βαθμό σε σύγκρουση με τις τάσεις της προσωπικότητας για ανεξαρτησία και ελευθερία, ώστε γίνονται αισθητές σαν επώδυνες και βασανιστικές.

Η συμβιωτική σχέση χαρακτηρίζεται από προσέγγιση και οικειότητα με το αντικείμενο, με αποτέλεσμα να χάνεται η ελευθερία και η ακεραιότητα. «Ένα άλλο είδος σχέσης είναι σχέση απομάκρυνσης, απομόνωσης και καταστροφικότητας. Το αίσθημα της ατομικής αδυναμίας μπορεί να ξεπεραστεί με την απομάκρυνση από τους άλλους, που θεωρούνται σαν απειλές. Σε ένα ορισμένο βαθμό, η αποχώρηση αποτελεί μέρος του κανονικού ρυθμού στη σχέση κάθε προσώπου με τον κόσμο, μια ανάγκη για περισυλλογή, για μελέτη για επεξεργασία των υλικών, των σκέψεων, των στάσεων. Η αποχώρηση γίνεται η κύρια μορφή της σχέσης με τους άλλους, μια αρνητική σχέση. Συναισθηματικό της ισοδύναμο είναι η αδιαφορία προς τους άλλους, που συνοδεύεται συχνά από ένα αντισταθμιστικό αίσθημα αυτοπληθωρισμού. Η αποχώρηση και η αδιαφορία μπορεί, χωρίς να είναι απαραίτητο, να είναι συνειδητές. Στην πραγματικότητα, καλύπτονται συνήθως στον πολιτισμό μας από ένα επιφανειακό είδος ενδιαφέροντος και κοινωνικότητας» (σελ. 157-158).

«Η καταστροφικότητα είναι η ενεργητική μορφή απομόνωσης. Η παρώθηση να καταστρέψεις άλλους είναι επακόλουθο του φόβου μήπως καταστραφείς από αυτούς. Καθώς η απομόνωση και η αυτοκαταστροφικότητα είναι η παθητική και ενεργητική μορφή του ίδιου είδους σχέσης, συχνά παρουσιάζονται ανάμικτες, σε ποικίλες αναλογίες. Πάντως, η διαφορά ανάμεσα στην ενεργητική και την παθητική μορφή της συμβιωτικής σχέσης. Η καταστροφικότητα απορρέει περισσότερο από μια έντονη και πιο ολοκληρωμένη παρεμπόδιση της παραγωγικότητας παρά της απομόνωσης. Είναι η διαστροφή της επιθυμίας για ζωή. Είναι η ενέργεια της μη βιωμένης ζωής, που έχει μεταμορφωθεί σε ενέργεια για την καταστροφή της ζωής.

Η αγάπη είναι η παραγωγική μορφή της συνάφειας με τους άλλους και με τον εαυτό μας. Προϋποθέτει ευθύνη, φροντίδα, σεβασμό και γνώση, καθώς και την επιθυμία να αναπτυχθεί και να εξελιχθεί το άλλο πρόσωπο. Είναι η έκφραση της οικειότητας ανάμεσα σε δύο ανθρώπινα όντα, με τον όρο της διαφύλαξης της ακεραιότητας του καθενός» (σελ. 158). 

 

Πηγή:

Έριχ Φρομ. 2006. Ο άνθρωπος για τον εαυτό του. Έρευνα στην Ψυχολογία της Ηθικής. Εκδόσεις Μπουκουμάνη.

 

 

Κουραβάνας Νικόλαος & Παπαδοπούλου Ελένη, Ψυχολόγοι, MSc.

 

Διαβάζοντας το βιβλίο: «Ο άντρας της ζωής σου;»

Πώς να διαλέξεις έναν πραγματικό άντρα αντί να αναζητάς τον κύριο Τέλειο

 

«Το βιβλίο αυτό είναι μια ιστορίας αγάπης. Δεν είναι ακριβώς δική μου, αλλά θα μπορούσε κάλλιστα να είναι δική σας.

Στα 39 μου αποφάσισα να αναλάβω τον ρόλο του πειραματόζωου στα ραντεβού. Θα έβγαινα έξω και θα συνέλεγα απαντήσεις, τις οποίες κατόπιν θα δοκίμαζα να εφαρμόσω στη δική μου ζωή στον αληθινό κόσμο. Άρχισα επίσης να μιλάω με πρωτοπόρους ερευνητές γάμου, κοινωνιολόγους, ψυχολόγους, ανθρωπολόγους, δικηγόρους διαζυγίων, ηγέτες θρησκευτικών κοινοτήτων, προξενητές, προπονητές, ακόμη και μαμάδες. Ήλπιζα πως, με λίγη καθοδήγηση και ενόραση, θα έκανα ένα βήμα προς τη σωστή κατεύθυνση για να βρω τον κατάλληλο σύντροφο της δικής μου ζωής. Κι ίσως έτσι βοηθούσα κι άλλες γυναίκες στην ίδια θέση με μένα.

Το βιβλίο αυτό δεν είναι ένα βιβλίο συμβουλών ούτε εγχειρίδιο για ραντεβού. Δεν υπάρχουν πίνακες προόδου να συμπληρώσετε ούτε κανόνες που καλείστε να ακολουθήσετε. Είναι απλώς μια έντιμη αναζήτηση των λόγων για τους οποίους τα ραντεβού μας ίσως δεν εξελίσσονται όπως τα σχεδιάζαμε και του δικού μας ρόλου σε αυτό. Γιατί τελικά είναι στο χέρι μας να δούμε τι είδους επιλογές θέλουμε να κάνουμε στο μέλλον. Οι απόψεις κάποιων ειδικών μπορεί να μη σας πολυαρέσουν. Στην αρχή ούτε εμένα μου άρεσαν και πολλές φορές αναφώνησα, χτυπώντας το χέρι στο τραπέζι, πως τα πράγματα δεν μπορεί να είναι έτσι. Αυτό που συνειδητοποίησα είναι πως, σε κάθε περίπτωση, η γνώση είναι δύναμη. Το ταξίδι αυτό άλλαξε βαθιά και εμένα και την προσωπική μου ζωή. Θα μπορούσε να αλλάξει και τη δική σας…» (από το οπισθόφυλλο του βιβλίου).

«Όταν ξαναφέρνω στο μυαλό μου το πώς διάλεγα άνδρες στα είκοσι και τα τριάντα μου, δεν απορώ που το έβρισκα απολύτως φυσιολογικό να μείνω ανύπαντρη όσο περίμενα να φανεί ο ιδανικός μου σύντροφος. Εξάλλου, όλες το ίδιο φαίνονταν να κάνουν –τόσο στον πραγματικό κόσμο γύρω μου όσο και όποτε άνοιγα την τηλεόραση» (σελ. 67).

 «Ανέκαθεν έβλεπα το πρώτο ραντεβού σαν ένα τεστ που ή το περνούσαν οι άνδρες ή κόβονταν. Η πρώτη περίπτωση συνδεόταν με σπίθες και ταχυκαρδίες. Η δεύτερη δεν είχε τίποτα. Αλλά ίσως έδινα υπερβολική βαρύτητα στο πρώτο ραντεβού» (σελ. 267).

 

Πηγή:

Lori Gottlieb. 2021. Ο άντρας της ζωής σου; Εκδόσεις Πατάκη.

 

Κουραβάνας Νικόλαος & Παπαδοπούλου Ελένη, Ψυχολόγοι, MSc.

Βοηθώντας άτομα να αποδράσουν από εθιστικές σχέσεις

«Εθιστικοί δεσμοί:

1. Το να μην επιτρέπεις την αυτοπαρατήρηση στον εαυτό και στον άλλο, κάτι που είναι τόσο ζωτικό για την αμιγή σχέση,

2. Το να συγχωνεύεις την ατομική ταυτότητα στην ταυτότητα του άλλου ή σε προκαθορισμένες ρουτίνες. 

 

3. Το να αποτρέπεις το άνοιγμα στον άλλο, κάτι που είναι το προαπαιτούμενο της οικειότητας.

4. Το να τείνεις να διατηρείς διακρίσεις στη βάση του κοινωνικού φύλου και σεξουαλικές πρακτικές που συντηρούν την ανισότητα» (σελ. 129).

«Η πρώτη εντολή που δίνεται στο πλαίσιο όλων των θεραπευτικών προγραμμάτων είναι αναστοχαστική:

Αναγνώρισε ότι έχεις πρόβλημα και μέσω αυτής της αναγνώρισης, άρχισε να κάνεις κάτι για αυτό!

Στις ομάδες αυτοβοήθειας για αλκοολικούς, η έκφραση «έπιασα πάτο» χρησιμοποιείται συχνά για να περιγράψει τον τρόπο σκέψης αυτών που λένε: ‘’Αρκετά: Θα αλλάξω’’. ‘’Ακόμα και αφού το αποφασίσεις σε κάποιο επίπεδο, μπορεί να χρειάζεσαι ένα τράνταγμα πού θα σε ενεργοποιήσει’’. Θα μπορούσε να είναι μια απόρριψη, ένα αυτοκινητιστικό ατύχημα ή κακοποίηση από τον ερωτικό σύντροφό σου, το να γελοιοποιηθείς ή μια σφοδρή επίθεση κρίσεων άγχους.

Οι επιβλαβείς συνέπειες σαν μια βολή ενέργειας μπορούν να σε εκτοξεύσουν στην υγιή πλευρά. Η απόφαση να αναλάβει κανείς δράση συνήθως περιλαμβάνει τη διασφάλιση βοήθειας από άλλους που βρίσκονται εκτός της σχέσης εξάρτησης, μιας και αυτό αποτελεί τον βασικό τρόπο να περάσει κανείς την αρχική απόσταση, καθώς και την υποστήριξη.

Η ανάπτυξη της αναστοχαστικής προσοχής συνεπάγεται την αναγνώριση της επιλογής ως ένα βασικό σημείο εκκίνησης. Η επιλογή σημαίνει αποτίμηση των ορίων και των περιορισμών στους οποίους υπόκειται κάποιος: αυτός είναι ο τρόπος να υπολογίσει κανείς τις ευκαιρίες. Κάποιος συγγραφέας ονομάζει την αναστοχαστική στιγμή ‘’συνομιλία με τον εαυτό’’. Η συνομιλία με τον εαυτό είναι ένας επαναπρογραμματισμός, ένας τρόπος να εξετάζεις το κατά πόσο θα πρέπει να επεξεργάζεσαι τις εδραιωμένες ρουτίνες με ένα νέο τρόπο ή πιθανόν να τις απορρίπτεις. Αναγνώριση της επιλογής σημαίνει υπέρβαση των αρνητικών προγραμμάτων που υποστηρίζουν τα μοτίβα του εθισμού» (σελ. 129-130). 

 

«Τα εξαρτημένα άτομα συνηθίζουν να ανευρίσκουν την ταυτότητά τους μέσα από τις πράξεις και τις ανάγκες των άλλων, όμως σε κάθε σχέση που βασίζεται στον εθισμό, ο εαυτός τείνει να συγχωνεύεται με τον άλλο, γιατί ο εθισμός είναι η πρωταρχική πηγή οντολογικής ασφάλειας.

Ένας από τους πρώτους στόχους που προτείνεται συχνά στις πρώτες φάσεις της θεραπείας ή των ομάδων αυτοβοήθειας είναι το να παραδίνεσαι- να εγκαταλείπεις την προσπάθεια να ελέγχεις τους άλλους, κάτι που χαρακτηρίζει τη συνεξάρτηση. Το άτομο ενθαρρύνεται να προσπαθήσει να απελευθερώσει τον εαυτό του από το ‘’άρρητο συμβόλαιο’’ να διορθώνει τον άλλο.

Είναι εξαιρετικά δύσκολο να περάσει κανείς από αυτή τη διαδικασία και οι επιφανειακοί δείκτες της είναι εμφανείς: οι συζητήσεις της δεν εστιάζονται πια διαρκώς στο τι νομίζει ή κάνει αυτός, στο τι λένε αυτοί, ο σύζυγός μου ή ο εραστής μου. Στις ομάδες υποστήριξης για συντρόφους αλκοολικών, η διαδικασία του να παραδίνεσαι παίρνει την ετικέτα της αποστασιοποίησης με αγάπη, μια φράση αρκετά τετριμμένη για ένα πολύ αληθινό φαινόμενο- την αναδυόμενη ικανότητα του συνεξαρτημένου για να διατηρήσει τη φροντίδα του για τον άλλο, χωρίς να επωμίζεται το φορτίο του εθισμού του» (σελ. 131-132).

 

Πηγή:

Anthony Giddens. 2005. Η μεταμόρφωση της οικειότητας. Εκδόσεις Πολύτροπον.

Κουραβάνας Νικόλαος & Παπαδοπούλου Ελένη, Ψυχολόγοι, MSc.

Συνεξάρτηση: Καθηλωμένες σχέσεις

«Οι συνεξαρτημένες γυναίκες έχουν την ανάγκη να φροντίζουν και να περιποιούνται τους άλλους, όμως, εν μέρει ή σχεδόν ολοκληρωτικά σε ένα ασυνείδητο επίπεδο, προσδοκούν πως η αφοσίωσή τους θα τύχει απόρριψης. Αυτό είναι μια οδυνηρή ειρωνεία! Η συνεξαρτημένη γυναίκα έχει την τάση να εμπλακεί σε μια σχέση ακριβώς με κάποιον ερωτύλο. Είναι προετοιμασμένη και ίσως διακατέχεται από το άγχος να τον σώσει, αυτός απαιτεί μια τέτοια ανοχή γιατί, εκτός αν είναι απόλυτα διπρόσωπος και αποκρύπτει εντελώς τις πραγματικές στάσεις του, οι υπόλοιπες γυναίκες θα τον απορρίψουν» (σελ. 126).

 

Η φύση της συνεξάρτησης

Ο όρος συνεξαρτημένος αποτελεί ένα παράδειγμα αυτής της ανεστραμμένης αναστοχαστικότητας που είναι τόσο διαδεδομένη στην παρούσα εποχή. Η έννοια της συνεξάρτησης δεν έχει εισαχθεί από ειδικούς, αλλά προήλθε από τον αγώνα ορισμένων ανθρώπων να γλιτώσουν από τον αλκοολισμό τους. Στις ομάδες αυτοβοήθειας για αλκοολικούς, ο αλκοολισμός γινόταν αντιληπτός ως μια αδυναμία του ατόμου που είχε προσβληθεί από αυτόν. Υποτίθεται ότι ο αλκοολικός ανάρρωνε καλύτερα όταν ήταν παρέα με άλλους που υπέφεραν από το ίδιο πρόβλημα και μακριά από το οικογενειακό του περιβάλλον.

Αργότερα αναγνώρισαν πως αλκοολισμός επηρεάζει και αυτούς με τους οποίους ο αλκοολικός έρχεται σε τακτική επαφή, αλλά οι περισσότεροι συνέχισαν να πιστεύουν πως ο αλκοολικός θα έπρεπε να θεραπευθεί προτού επανενταχθεί με επιτυχία στο οικογενειακό περιβάλλον. Ωστόσο προοδευτικά έγινε σαφές πως οι αλκοολικοί είχαν λίγες ελπίδες να παραμείνουν νηφάλιοι αν επέστρεφαν σε σχέσεις και οικογένειες όπου όλα τα υπόλοιπα παρέμεναν τα ίδια, συνήθως όλες αυτές οι σχέσεις περιστρέφονται γύρω από τον εθισμό του αλκοολικού.

Συνεπώς οι ζωές των άλλων εξαρτώνται από την εξάρτηση του εθισμένου, συχνά με λεπτούς και μερικές φορές με καταστροφικούς τρόπους. Ένας από τους πρώτους όρους που δημιουργήθηκαν για να ερμηνεύσουν αυτή την κατάσταση ήταν ο αρωγός- το άτομο, συνήθως ο ερωτικός σύντροφος ή συζύγος που κατά κανόνα η γυναίκα, που ενθαρρύνει συνειδητά ή ασυνείδητα τη συνήθεια του ατόμου να πίνει. Η ιδέα του συνεξαρτημένου ήρθε να αντικαταστήσει αυτή του αρωγού, καθώς κατέστη προφανές πως ένα τέτοιο άτομο μπορεί να υποφέρει εξίσου και περισσότερο από το άτομο με τη χημική εξάρτηση. Από τη στιγμή που ο όρος συνεξάρτηση είχε γενικευθεί τόσο, έγινε κάπως παραπλανητικός. Είχε αναπτυχθεί σε ένα περιβάλλον όπου υπήρχε ξεκάθαρα ένας εθισμένος στη συμπεριφορά του οποίου αποκρίνονταν οι άλλοι. Η ιδέα τείνει να υπονοήσει μια προτεραιότητα του ποιος εξαρτάται από ποιον, αναφέρεται σε έναν δευτερογενή εθισμό του αρωγού στη σχέση του με τον αλκοολικό.

Με αυτή τη χρήση η έννοια αναμειγνύει δύο πράγματα: τη διάθλαση ενός εθισμού στον άλλον, ο οποίος δομεί τη συμπεριφορά του γύρω από αυτόν και τη διαδραστική ιδιότητα μιας σχέσης. Καθιστώντας τα πράγματα πιο περίπλοκα, η συνεξάρτηση συνδέεται αρκετά συχνά, όχι με κάποια συγκεκριμένη σχέση αλλά με έναν τύπο προσωπικότητας.

Η συνεξάρτηση αναζητά την επιδοκιμασία από τον καθένα με τον οποίο έρχεται σε επαφή. Αντί να χτίζει μια ζωή γύρω από ένα άτομο, μπορεί να έχει αρκετούς χρυσούς μόσχους, γύρω από τους οποίους χορεύει -πιθανόν τη μητέρα και τον πατέρα της, τις φίλες της, το αφεντικό της και τον ταμία στο σούπερ μάρκετ, μαζί με τον εραστή της. Ζει τη ζωή της γύρω από τις ανάγκες των άλλων.

Επιτρέψτε μου να σκιαγραφήσω τις έννοιες που πραγματευόμαστε με τον ακόλουθο τρόπο. Ένα συνεξαρτώμενο άτομο είναι κάποιος που χρειάζεται ένα άλλο άτομο ή μια ομάδα ατόμων για να καθορίσει τα θέλω του, με σκοπό να διατηρήσει μια αίσθηση οντολογικής ασφάλειας, μια συνεξαρτώμενη σχέση είναι αυτή όπου ένα άτομο δένεται ψυχολογικά με κάποιο σύντροφο, του οποίου οι δραστηριότητες κυριαρχούνται από κάποιου είδους ψυχαναγκασμό.

Θα ορίσω την καθηλωμένη σχέση ως μια σχέση που γίνεται η ίδια αντικείμενο εθισμού. Στις καθηλωμένες σχέσεις τα άτομα δεν χτίζουν τις ζωές τους γύρω από τους προϋπάρχοντες εθισμούς των άλλων, χρειάζονται τη σχέση περισσότερο για να αποκτήσουν μια αίσθηση ασφάλειας, την οποία δεν μπορούν να πετύχουν με άλλο τρόπο. Στην πιο ήπια μορφή τους, καθηλωμένες σχέσεις είναι αυτές που είναι εμποτισμένες συνδέονται μέσα από μορφές αμοιβαίου ανταγωνισμού, από τις οποίες δεν μπορούν να απαλλαγούν.

Οι καθηλωμένες σχέσεις είναι πολύ πιο διαδεδομένες από ότι η συνεξάρτηση σε οποιαδήποτε από τις κύριες μορφές της. Μια καθηλωμένη σχέση είναι δομημένη γύρω από την ψυχαναγκαστική εξάρτηση παρά από τη συνεξάρτηση. Κανένα από τα δύο μέρη δεν διακρίνεται ως εθισμένο, ωστόσο και τα δύο εξαρτώνται από έναν δεσμό, ο οποίος είτε αποτελεί ένα αντικείμενο υποχρεωτικής ρουτίνας είτε είναι όντως καταστροφικός για τα ενδιαφερόμενα μέρη. Οι καθηλωμένες σχέσεις συνήθως προϋποθέτουν διάκριση ρόλων.

Κάθε άτομο εξαρτάται από κάποια ετερότητα, την οποία παρέχει ο σύντροφός του, όμως κανένα από τα δύο δεν μπορεί να αναγνωρίσει πλήρως ή να συμβιβαστεί με τη φύση της εξάρτησής του από τον άλλο. Οι άνδρες τείνουν να βρίσκονται σε καθηλωμένες σχέσεις, αρκεί να συνυπάρχουν με άτομα, με τα οποία έχουν βαθύ δέσιμο, αλλά που αυτό το δέσιμο είτε δεν γίνεται  αντιληπτό είτε αποκηρύσσεται ενεργά. Στην περίπτωση των γυναικών, η ψυχαναγκαστική εξάρτηση συσχετίζεται πιο συχνά με έναν οικιακό ρόλο που έχει γίνει φετίχ. Για παράδειγμα, μια τελετουργική ενασχόληση με τις αγγαρείες του σπιτιού και τις απαιτήσεις των παιδιών» (σελ. 126-129). 

 

Πηγή:

Anthony Giddens. 2005. Η μεταμόρφωση της οικειότητας. Εκδόσεις Πολύτροπον.

 

Κουραβάνας Νικόλαος & Παπαδοπούλου Ελένη, Ψυχολόγοι, MSc.