Διαβάζοντας: Επιθυμία και τραγωδία

Η ύστατη Πλατωνική Ανθρωπολογία, του Δημήτρη Λαμπρέλλη

Πρόκειται για ένα βιβλίο φιλοσοφίας όπως εύκολα καταλαβαίνει κανείς και από τον τίτλο του. Βασικά εξετάζει εκτενώς το έργο του Πλάτωνα με τίτλο «οι Νόμοι», το οποίο είναι το μεγαλύτερο και το τελευταίο έργο του κορυφαίου της φιλοσοφίας, όπως ο ίδιος ο Λαμπρέλλης τον αποκαλεί. Το βιβλίο του Πλάτωνα, όπως επισημαίνει ο Λαμπρέλλης είναι «ένα σύγγραμμα νομοθεσίας, ιστορίας της κοινωνίας και του δικαίου, πολιτειολογίας, πολιτικής, ηθικής, ποιητικής, φιλοσοφίας της ιστορίας»(σ.9). Ας αναφέρουμε κάποια κεντρικά σημεία για να πάρουμε μια ιδέα από αυτό το λιγότερο γνωστό, πλην όμως πολύ σημαντικό έργο. 

Η Νομοθεσία των Νόμων, στοχεύει στην απόκτηση της Αρετής από τους πολίτες και ως εκ τούτου, θα λέγαμε πιο συγκεκριμένα ότι εξετάζεται ο φιλοσοφικός λόγος και το «ποιος είναι ο ρόλος του ηθικο - ψυχολογικού λόγου για την αρετή, την ηδονή – λύπη και το λόγο αντίστοιχα, ποιος ο ρόλος του λόγου για την παιδεία ως λόγου για το αισθητικό και τέλος ποιος ο ρόλος του λόγου περί νομοθετείν» (σ.54).

Για να κατανοήσει καλύτερα το περιεχόμενο αυτού του βιβλίου ο αναγνώστης, θα πρέπει να δώσει βάση στο γεγονός ότι στους «Νόμους», «η συγγένεια, μία διαφερομένη και η διαλλαγή, είναι μία σύλληψη και μία μέριμνα, αντίστοιχα, που θεωρούνται ορθές και υψίστης σημασίας στην κλίμακα των αξιών για την πολιτική και το νομοθετείν». Ενώ, από την άλλη η επιτακτικότητα βρίσκεται σε αντιδιαστολή προς την διαλλαγή και θα λέγαμε ότι «η επιτακτικότητα στους Νόμους τοποθετείται στην χαμηλότερη θέση από άποψη αξίας θεωρούμενη μη ορθή»(σ.53). Το ζητούμενο είναι η επίτευξη της διαλλαγής, όπου σε ενδοϋποκειμενικό επίπεδο είναι συνώνυμη της σοφίας. 

Οπότε, αυτό που ενδιαφέρει είναι «η προάσπιση της αξιολογικής προτεραιότητας της διαφοράς, όπως αυτή εκφράζεται στους Νόμους, δηλαδή, ως μέριμνα επίτευξης διαλλαγής» (σ.60). Επίσης, εξίσου σημαντικό είναι να σταθεί ο αναγνώστης στο ότι ο ψυχολογικός λόγος στους Νόμους, «περί λόγου λύπης και ηδονής, δεν αποτελεί παρά τη μία συνισταμένη του ενδοϋποκειμενικού επιπέδου﮲ » (σ.63). Η άλλη συνισταμένη είναι ο ηθικός λόγος και συγκεκριμένα ο λόγος περί αρετής, ο οποίος ανήκει και στο ενδοϋποκειμενικό επίπεδο και πάντως εκκινεί από αυτό. Ο ψυχολογικός λόγος συμπλέκεται και στο έργο αυτό του Πλάτωνα με τον ηθικό. Και «εφόσον ο ψυχολογικός λόγος εμπλέκεται με τον ηθικό, είναι απαραίτητη η διερεύνηση της μέριμνας επίτευξης της διαλλαγής στο πλαίσιο της ηθικής» (σ.63). 

Το Πλατωνικό φιλοσοφούν υποκείμενο αναφέρεται στη συζήτηση για την αρετή και χρησιμοποιεί σχεδόν αποκλειστικά τους όρους της εικόνας του πολέμου, ως το σημείο που ομιλεί και με όρους του αισθητικού. Αυτό το κάνει, διότι θεωρεί πως «στον πόλεμο η αρετή είναι συνώνυμη της ανδρείας και ότι ο άριστος στον πόλεμο είναι ο αγαθός και στον πόλεμο η αρετή είναι συνώνυμη της ανδρείας και ο αγαθός του ανδρείου» (σ.66). Η αρετή έχει διαβαθμίσεις, «η ανδρεία είναι το τέταρτο μόριον της αρετής… και η διαβάθμιση ως προς το πόσο πιο αγαθός θα είναι ο ένας από τον άλλον, θα είναι ανάλογη  προς το πόσο καλύτερη θα είναι η δικαιοσύνη, η σωφροσύνη και η φρόνηση όταν συνδυαστούν με την ανδρεία» (σ.67).

Ο αναγνώστης διαπιστώνει ότι το Πλατωνικό φιλοσοφούν υποκείμενο διακρίνει δύο είδη πολέμου. Μας επισημαίνει ότι υπάρχει ένας πόλεμος πάρα πολύ πιο δύσκολος από τον πόλεμο των «οθνειόν τε και έξωθεν» και αυτός είναι η «στάσις». Με τη διάκριση αυτή θα πρέπει να γίνει δεκτό ότι, εφόσον η στάσις είναι κάτι πάρα πολύ πιο δύσκολο από τον έξωθεν πόλεμο και εφόσον θεωρείται αγαθός και έχων αρετή όποιος διακρίνεται στο πρώτο είδος πολέμου, τότε πολύ περισσότερο αγαθός άριστος θα είναι ο διακριθείς στο δεύτερο είδος πολέμου.

Με αυτό θέλει να μας πει ότι η παραδοσιακή ανδρεία προς τον έξωθεν πόλεμο δεν είναι η πιο σημαντική αρετή. Αυτό που είναι πιο σημαντικό είναι να νικηθεί η ηδονή. Επομένως, αντιλαμβανόμαστε ότι στον έξωθεν πόλεμο υπάρχει φόβος και λύπη, τις οποίες γεύονται οι πολίτες, ενώ στο άλλο είδος του πολέμου η επίτευξη της ανδρείας έρχεται με την αποφυγή, τη φυγή από την ηδονή, η οποία αν θα θεσμοθετηθεί, θα οδηγεί έμπρακτα σε ακράτεια ηδονής. Με άλλα λόγια, η ενασχόληση με τις ηδονές είναι εξίσου αξιόλογη με την ενασχόληση με τις λύπες. 

Βεβαίως, στο σημείο αυτό θα πρέπει να έχουμε υπόψη ότι το ιδανικό είναι η ειρήνη κι όχι ο πόλεμος και κύρια θέση σε αυτήν την επίτευξη έχει η σωφροσύνη . Ο Πλάτων στους Νόμους διατυπώνει δύο μορφές αρετής, την υπέρβαση των επιθυμιών στο πλαίσιο της πολεμικής μεταφοράς και την εναρμόνιση της επιθυμίας με την ορθή κρίση, θεωρώντας ωστόσο προφανώς αδύνατο τον διαχωρισμό μεταξύ τους. Ομιλεί για την αρετή τόσο ως αντίσταση προς την ηδονή, όσο και ως αρμονία λόγου – συναισθημάτων. Ο λόγος για την ανδρεία καταλήγει να είναι λόγος για την σωφροσύνη, χρησιμοποιώντας απλώς την παραδοθείσα από την εικόνα του πολέμου ανδρεία. Τόσο η φρόνηση όσο και η ανδρεία είναι αρετές.  

Είναι σημαντικό σε αυτό το βιβλίο ο αναγνώστης να διαβάζει και τα επεξηγηματικά σχόλια που υπάρχουν στο κάτω μέρος της σελίδας, γιατί δίνονται περαιτέρω πληροφορίες. Δίνεται ο ορισμός για το τι σημαίνει νόμος, και γίνεται λόγος για πάρα πολλά σημαντικά πράγματα πέρα από όσα αναφέραμε ως εδώ. Και για την παιδεία, και για τον ψυχολογικό λόγο κοκ. Θα βρούμε έναν πολύ ωραίο ορισμό για την παιδεία, ότι «η παιδεία είναι όλη εκείνη η από παιδικής ηλικίας σπουδή στην αρετή, που οδηγεί τον πολίτη να επιθυμεί να άρχει και να άρχεται μετά δίκης» (σ. 100). Στους νόμους, ο Πλάτων συλλαμβάνει μια παιδεία, η οποία θα συνεχίζεται καθ’ όλη την διάρκεια του βίου και αυτό είναι κάτι πολύ σημαντικό , καθώς στις μέρες μας όλο και περισσότερο μιλούμε για την αξία της δια βίου μάθησης. Βεβαίως, παιδεία και μάθηση δεν έχουν το ίδιο νοηματικό περιεχόμενο, αφού η παιδεία έχει μια πιο γενικευμένη έννοια, ενώ η μάθηση όχι τόσο. Η μάθηση μπορεί να σχετίζεται με κάτι εντελώς τεχνικό ή με μία εξειδίκευση σε έναν οποιονδήποτε τομέα. Η παιδεία, συμπεριλαμβάνει την εξειδίκευση, αλλά είναι πιο διευρυμένη ως έννοια.

Είναι πολύ χρήσιμο το ότι παρεμβάλλεται πληθώρα σχολίων κι επίσης το γεγονός ότι διαπιστώνουμε μια συγκριτική ανάλυση με άλλα έργα του Πλάτωνα, όπου εξετάζεται η εξέλιξη ορισμένων ιδεών του και της φιλοσοφικής προβληματικής του σε άλλα έργα όπως στον Σοφιστή, στον Πολιτικό, στον Φαίδρο, στον Τίμιο, στον Φίληβο, αλλά επίσης και σε άλλους θεωρητικούς. Δηλαδή, παρουσιάζονται τα σχόλια και άλλων θεωρητικών επιστημόνων, όχι μόνο από το πεδίο της φιλοσοφίας ή της κοινωνιολογίας, αλλά όπως ευχάριστα διαπιστώνουμε και της ψυχολογίας.  

Ο Berry για παράδειγμα θεωρεί την πραγμάτευση των νόμων ως την καλύτερη ανάλυση της παιδικής ψυχολογίας κατά την αρχαιότητα (σ. 154). Οπωσδήποτε, τα κείμενα του Πλάτωνα τράβηξαν την προσοχή και το ενδιαφέρον του πατέρα της ψυχανάλυσης, του Φρόιντ, ο οποίος μας μίλησε για την ερωτική επιθυμία, παραθέτοντας ο ίδιος την άποψη ότι ο έρως του Πλάτωνα συμπίπτει επακριβώς με τη λιβιδό της ψυχανάλυσης. Εξίσου σημαντικά πράγματα λέγονται για το ρόλο της φαντασίας, της μνήμης, της ηδονής, ως εμπειρίας στο παρόν και την σχέση της με την μνήμη και την επιθυμία. Επιπροσθέτως, για την αισθητική, την μίμηση και την εικόνα, αλλά και την λειτουργία της τραγωδίας και του οίνου. Το ρόλο που έχει ο μύθος, η φαντασίωση, το όνειρο κ.α. Για παράδειγμα ο μύθος του Οιδίποδα, από τον οποίο ο Φρόιντ εμπνεύστηκε το Οιδιπόδειο σύμπλεγμα και το πώς ο μύθος λειτούργησε για να περιγραφούνε συμπεριφορές. Επίσης, στο πώς ο μύθος χρησιμοποιείται στην γλώσσα του ονείρου από τον Φρόιντ. Ο ψυχαναλυτικός λόγος είναι ένας φαντασιακός λόγος που δραματουργικά παίζεται για να δούμε καλύτερα την λειτουργία – δραματουργία αυτού του φαντασιακού λόγου. Οπότε βλέπουμε το πώς η ψυχανάλυση αξιοποίησε την τεράστια αυτή αρχαία πνευματική κληρονομιά.

Σε γενικές γραμμές θα λέγαμε ότι είναι ένα πολύ καλογραμμένο βιβλίο και με πλήρη ανάλυση, κάτι που φαίνεται και από την πληθώρα σχολίων και παραπομπών κάτω από το βασικό κείμενο και ως έργο οι νόμοι, όπως κι ο ίδιος ο συγγραφέας, ο Λαμπρέλλης αναφέρει, είναι ένα έργο αφημένο στο περιθώριο, δίνεται δηλαδή έμφαση σε άλλα έργα του Πλάτωνα κι αυτό είναι κρίμα γιατί οι Νόμοι έχουν να μας πουν τόσα πολλά πράγματα. Το συστήνουμε λοιπόν, ανεπιφύλακτα σε όσους θέλουν να εμβαθύνουν στην φιλοσοφική σκέψη του Πλάτωνα, καθώς είναι ένα έργο που θα σας κάνει να στοχαστείτε και να προβληματιστείτε γύρω από σοβαρά ζητήματα που αφορούν στην ηθική, την κοινωνία, την ψυχολογία, αλλά και την ζωή γενικότερα. Σας ευχόμαστε καλή ανάγνωση!  

 

Λαμπρέλλης, Δ.Ν. (2013). Επιθυμία και τραγωδία. Η ύστατη πλατωνική ανθρωπολογία. Αθήνα: Παπαζήσης.

 

Κουραβάνας Νικόλαος- Παπαδοπούλου Ελένη, Ψυχολόγος, MSc.