Κοινωνικός στιγματισμός της ψυχικής ασθένειας

Η διάγνωση μιας ψυχικής διαταραχής συνεπάγεται την άμεση ανάκληση στερεοτύπων στιγματισμού για το άτομο που πάσχει, στερεοτύπων που διαχρονικά έχουν καταστεί αναπόσπαστο μέρος της οντότητας στην οποία αντιστοιχεί η έννοια της ψυχικής ασθένειας. Παρά το γεγονός ότι δεν είναι πρωτότυπη πλέον η διαπίστωση ότι το κοινωνικό στίγμα αποτελεί μια δεύτερη νόσο, όπως χαρακτηρίστηκε από τους Schulze & Angermeyer (2003), που έρχεται να προστεθεί στις ήδη αρνητικές συνθήκες που προδιαγράφει η ιατρικά προσδιορισμένη παθολογία, αυτή η διαπίστωση είναι ιδιαίτερα αποκαλυπτική ως προς τις διαστάσεις που παίρνει η ψυχική ασθένεια λόγω του στιγματισμού της (Κοκκινάκη, 2005).

 

Το στίγμα που συνοδεύει την ψυχική ασθένεια αποτυπώνεται ανεξίτηλα στην ταυτότητα του ανθρώπου που πάσχει. Ο ασθενής παύει να είναι άτομο με τα ίδια δικαιώματα, με την ίδια ανθρώπινη αξία όπως όλα τα ανθρώπινα όντα (Goffman, 1963). Η ταυτότητά του ακρωτηριάζεται, καθώς η «ταμπέλα» της ψυχικής ασθένειας και οι «σκοτεινές» συνδηλώσεις της καταλήγουν να αποτελούν το μόνο τρόπο ορισμού του ως ατόμου. Τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς του, οι ιδιαιτερότητες και οι ανθρώπινες ποιότητες του υποβαθμίζονται, όταν δεν απαλείφονται τελείως, από τις στερεοτυπικές γενικευμένες αναπαραστάσεις του «ψυχικά ασθενή» που κυριαρχούν στην κοινή γνώμη (Χαρίτση, 2007).

Το στίγμα είναι μια κοινωνική κατασκευή, αναπόσπαστα συνδεδεμένη με την ύπαρξη ενός φάσματος διαφορετικών κοινωνικών ταυτοτήτων και της σημασίας, της θετικής ή αρνητικής αξίας που τους αποδίδεται (Dovidio et al., 2000). Η διαδικασία του στιγματισμού αφορμείται από την αναγνώριση της ύπαρξης ενός χαρακτηριστικού που κάνει τον κάτοχό του να ξεχωρίζει από το σύνολο και που υποδηλώνει μια απαξιωμένη κοινωνική ταυτότητα. Η αρνητική φόρτιση που αποδίδεται σε αυτό το χαρακτηριστικό, αυτό το «σημάδι», είτε είναι άμεσα ορατό, είτε με κάποιον λιγότερο εμφανή τρόπο ενσωματωμένο στην ταυτότητα του ατόμου που το φέρει, έχει να κάνει πρώτα απ’ όλα με τις νοηματοδοτήσεις που το χαρακτηριστικό αυτό εκλαμβάνει, νοηματοδοτήσεις που εμφανίζονται αντιθετικές ή αποκλειόμενες από τη δεδομένη συλλογική ταυτότητα. Αυτή η λογική αποκλεισμού του διαφορετικού πηγάζει από την άρρητη συγκρότηση ενός κοινωνικού μέσου όρου, σε σχέση με τον οποίο ορίζεται το τι θεωρείται φυσιολογικό, άρα επιθυμητό ή, έστω, ανεκτό από μια κοινωνία (Κοκκινάκη, 2005).

Η έννοια του στίγματος σχετίζεται λοιπόν με τις έννοιες της παρέκκλισης και της περιθωριακότητας και τις εμπεριέχει: Ένα στιγματισμένο άτομο, ομάδα, συμπεριφορά ή φαινόμενο αντιπροσωπεύει στις αναπαραστάσεις του κοινού νου την απόκλιση από αυτό που, ανάλογα με το πλαίσιο, ορίζεται ως «κανονικότητα». Ωστόσο, ένα φαινόμενο μπορεί να θεωρηθεί παρεκκλίνον ή περιθωριακό εξαιτίας χαρακτηριστικών του που ξεφεύγουν από το μέσο όρο, από το κανονικό, το σύνηθες, χωρίς αυτά να προσλαμβάνονται κατ’ ανάγκη ως αρνητικά (Frable, 1993).

Το στίγμα μένει ανεξίτηλο πάνω στον άνθρωπο που το φέρει, είναι ένα σημάδι που παγιώνεται εφ’ όρου ζωής. Ακόμα και αν τα συμπτώματα υποχωρήσουν, ακόμα και αν ο άνθρωπος με ψυχική ασθένεια αποδείξει ότι μπορεί να εκπληρώσει τον κοινωνικό του ρόλο, να εργαστεί και να έχει μια ομαλή κοινωνική ζωή, η δυσπιστία, ο φόβος, η αποφυγή, η απόρριψη και οι συμπεριφορές διακρίσεων εναντίον του τον ακολουθούν (Sartorius & Schulze, 2005). Ουσιαστικά, το στίγμα αποτελεί μία κοινωνική κατασκευή που είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με την δημιουργία ενός συνόλου διαφορετικών κοινωνικών ταυτοτήτων και της θετικής ή αρνητικής νοηματοδότησης που αποδίδεται σε αυτές τις ταυτότητες (Dovidio et al., 2000).

Το στίγμα κατά κανόνα καθιστά το άτομο που το φέρει στόχο προκαταλήψεων, αρνητικών συναισθηματικών αντιδράσεων που επάγουν ανάλογες συμπεριφορές, οι οποίες βασίζονται σε στερεοτυπικές πεποιθήσεις, άκαμπτες και συνήθως αναληθείς γενικεύσεις που αποδίδονται σε ένα άτομο, ανεξάρτητα από το αν το σύνολο των χαρακτηριστικών του πραγματικά εμπίπτει στο στερεότυπο.

Το στιγματισμένο άτομο, εξαιτίας της ιδιαίτερης κοινωνικής του ταυτότητας ή της κοινωνικής κατηγορίας στην οποία εμπίπτει, αποπροσωποποιείται και γίνεται απλώς μια στερεοτυποποιημένη καρικατούρα, χάνει τη μοναδικότητά του ως άτομο, την ιδιαίτερη ταυτότητά του. Η διαδικασία του στιγματισμού εμπεριέχει την προκατάληψη και τη στερεοτυποποίηση, όπως και την έννοια της κοινωνικής παρέκκλισης και της περιθωριοποίησης, αλλά επεκτείνεται και πέρα από αυτές, ορίζοντας το σύνολο της ταυτότητας του ατόμου. Ο Goffman (1963) ερμηνεύει την έννοια του στίγματος ως υποβάθμιση της ίδιας της ανθρώπινης ποιότητας του στιγματισμένου. Η ταυτότητα του ανθρώπου που φέρει το στίγμα εκλαμβάνεται ως κατά κάποιο τρόπο «χαλασμένη», κατεστραμμένη, έτσι ώστε θεωρείται ότι αξίζει λιγότερο από τους άλλους.

Η κατασκευή του στίγματος εξαρτάται από την ιδιαίτερη σημασία που αποδίδεται σε ένα χαρακτηριστικό του ατόμου, το οποίο ξεχωρίζει από το σύνολο και δηλώνει μια απαξιωμένη κοινωνική ταυτότητα. Όταν στο άτομο αποδίδεται ένα χαρακτηριστικό με αρνητική χροιά, το χαρακτηριστικό αυτό γίνεται ‘σημάδι’, στίγμα για το άτομο και συνδέεται κυρίως με τη διαφορετικότητα την οποία εκφράζει αυτό το χαρακτηριστικό σε σύγκριση με το κοινωνικά προσδοκώμενο και αποδεκτό, με βάση την επικρατούσα συλλογική ταυτότητα. Οι ψυχιατρικές διαταραχές, εκτός από ένα βιολογικό χαρακτήρα, είναι και κοινωνικά προσδιορισμένες (Fabrega, 1990).

 

Σε μια έρευνα των Dinos et al. (2004) όπου με βάση την πεποίθηση ότι το στίγμα καθορίζει τους ανθρώπους με βάση τα διακριτικά χαρακτηριστικά και τις απαξιωτικές συμπεριφορές που αποτελούν συνέπεια της διαφορετικότητας, διερεύνησαν μέσα από μια ποιοτική έρευνα τη σχέση του στίγματος με την ψυχιατρική διαταραχή, τη διάγνωση, την παρέμβαση και τις συνέπειες του στίγματος. Στην έρευνα αυτή το στίγμα βρέθηκε ότι αποτελεί μια διάχυτη έννοια, ενώ το είχαν βιώσει σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό όλους τους συμμετέχοντες της έρευνας. Επίσης, βρέθηκε ότι τα άτομα με ψύχωση ή τα εξαρτημένα από ουσίες άτομα ήταν περισσότερο πιθανό να αναφέρουν συναισθήματα και εμπειρίες του στίγματος που τους επηρέασαν περισσότερο. Αντίθετα, διαταραχές όπως η κατάθλιψη και οι διαταραχές προσωπικότητας βρέθηκε ότι προκαλούν περισσότερο συγκαταβατικές στάσεις και ο στιγματισμός που βιώνουν μπορεί να προέρχεται από καλυμμένες συμπεριφορές διάκρισης. Οι εν λόγω ερευνητές συμπέραναν ότι το στίγμα επηρεάζει τον τρόπο που μια ψυχιατρική διάγνωση θα γίνει δεκτή αλλά και το κατά πόσο η θεραπεία θα τηρηθεί και τα άτομα με ψυχιατρικές ασθένειες θα καταφέρουν να είναι λειτουργικά μέσα στην κοινότητα.

 

Πηγές

Dinos, S., Stevens, S., Serfaty, M., Weich, S., & King, M. (2004). Stigma: The feelings and experiences of 46 people with mental illness. British Journal of Psychiatry, 184, 176- 181.

Dovidio, J.F., Major, B., & Crocker, J. (2000). Stigma: introduction and overview. In T.F. Heatherton, R.E.Kleck, M.R. Hebl, et al. (Eds.), The Social Psychology of Stigma (pp.1-30). New York: Guilford Press.

Goffman, E. (1963). Stigma: Notes on the management of spoiled identity. New Jersey: Prentice-Hall Inc.

Frable, D.E.S. (1993). Being and feeling unique: Statistical deviance and psychological marginality. Journal of Personality, 61 (1), 85- 110.

Fabrega, H.J. (1990). Psychiatric stigma in the classical and medieval period: a review of the literature. Comprehensive Psychiatry, 31(4), 289–306.

Κοκκινάκη, Φ. (2005). Κοινωνική Ψυχολογία: Εισαγωγή στη μελέτη της κοινωνικής συμπεριφοράς. Αθήνα: Εκδόσεις Τυπωθήτω.

Sartorius, N., & Shulze, H. (2005). Reducing the Stigma of Mental Illness: a Report from a Global Programme of the World Psychiatric Association. Cambridge University Press, New York.

Schultze, B, & Angermeyer, M.C. (2003). Subjective experiences of stigma: schizophrenic patients, their relatives and mental health professionals. Social Science and Medicine, 56, 299–312.

Χαρίτση, Μ. (2007). Αναπαράσταση της ψυχικής ασθένειας στα ΜΜΕ και στίγμα. Διπλωματική Εργασία, (Επιβλ. Καθηγήτρια: Μ. Οικονόμου). Πάντειο Πανεπιστήμιο.

 

Κουραβάνας Νικόλαος & Παπαδοπούλου Ελένη, Ψυχολόγοι, MSc.