Εγκληματολογική προσέγγιση του παραμυθιού «Το κοριτσάκι με τα σπίρτα»

Η παιδική κακοποίηση αποτελεί το κεντρικό ζήτημα γύρω από το οποίο πλέκεται το συγκεκριμένο παραμύθι. Το κοριτσάκι παραμονή Πρωτοχρονιάς βρίσκεται στο δρόμο για να πουλήσει σπίρτα και ενώ κρυώνει δεν μπορεί να γυρίσει σπίτι, εξαιτίας του φόβου που βιώνει λόγω της κακοποίησης που υφίσταται από τους γονείς της και συγκεκριμένα από τον πατριό. Η μητέρα συνήθως σε τέτοιες περιπτώσεις είτε συμμετέχει στην κακοποίηση είτε παραμένει σιωπηλή με αποτέλεσμα να είναι σαν να συναινεί στην κατάσταση αυτή. 

 

Η φτώχεια και οι άσχημες συνθήκες διαβίωσης αποτελούν βασικούς κοινωνικο- οικονομικούς παράγοντες που μπορεί να οδηγήσουν το άτομο στην εξαθλίωση, την περιθωριοποίηση ακόμη και το θάνατο. Το ορφανό και απροστάτευτο παιδί προσπαθεί να ανταπεξέλθει στα βάσανα της ζωής της και προσπαθεί να επιβιώσει. Είναι ένα θύμα της οικογένειάς της, που βιώνει ταυτόχρονα την κοινωνική αδιαφορία. Στο δρόμο όπου βρίσκεται κανείς δεν νοιάζεται να τη φροντίσει, να ενδιαφερθεί για αυτή ή να την μαζέψει στο σπίτι του. 

Το συγκεκριμένο παραμύθι τελειώνει με το θάνατο της μικρής, χωρίς όμως να αφήνει μια πικρία στο τέλος. Ο θάνατος του κοριτσιού παρουσιάζεται ως η λύτρωση, είναι ένας ευτυχισμένος θάνατος που παραδίδει τη μικρή στην αγκαλιά της γιαγιάς της, που ήταν και το μόνο πρόσωπο που τη αγαπούσε και δεν ήταν πλέον στη ζωή για να τη φροντίζει. Ο θάνατος λειτουργεί ως λύτρωση από τα βάσανα, και από την άθλια και μίζερη ζωή, με αποτέλεσμα να παρουσιάζεται ως η μόνη λύση στο συγκεκριμένο κοινωνικό πρόβλημα. 

Ο φόβος είναι ένας από τους λόγους που το κορίτσι επέλεξε να μείνει στον παγωμένο δρόμο παρά να γυρίσει στο σπίτι της. Επίσης, στο σπίτι η κατάσταση μπορεί να ήταν χειρότερη από αυτή που βίωνε στο σπίτι. Πολλές φορές, η συναισθηματική, ψυχολογική, λεκτική και σωματική βία είναι χειρότερη από τις συνθήκες που επικρατούν λόγω του καιρού. Η βία για το κορίτσι μάλλον ήταν χειρότερη από το κρύο και την πείνα. 

Το παραμύθι αυτό μπορεί να προκαλεί στον αναγνώστη θλίψη, μελαγχολία, αγανάκτηση και οργή για όσα βιώνει το κοριτσάκι. Ωστόσο, αν ήμασταν εκεί θα βρισκόμασταν ανάμεσα στους άλλους περαστικούς που δεν έδωσαν καμία σημασία. Ορισμένα κοινωνικά ζητήματα δεν θα ήταν τόσο έντονα, αν όλοι ήμασταν περισσότερο ευαισθητοποιημένοι. Η θυματοποίηση των παιδιών και άλλων κοινωνικά ευάλωτων ομάδων είναι συνήθως ένας φαύλος κύκλος, από τον οποίο τα άτομα δεν μπορούν να βγουν μόνα τους. Το ερώτημα είναι: που είναι όλοι οι υπόλοιποι; Είναι απλοί παρατηρητές ή ούτε καν παρατηρητές; Τις περισσότερες φορές ότι δεν μας αφορά άμεσα είτε το αγνοούμε είτε το παραβλέπουμε. 

Πρόκειται για ένα παραμύθι που θίγει δύο βασικά κοινωνικά ζητήματα –την παιδική κακοποίηση και τη φτώχεια-, ενώ ταυτόχρονα φέρει και συμβολικά στοιχεία που συνάδουν με τη φύση των παραμυθιών. Το κοριτσάκι βλέπει οράματα, τα οποία λειτουργούν ως ένας τρόπος διαφυγής από την άθλια και τραγική κατάσταση, στην οποία είναι αναγκασμένο να ζει, υποφέροντας από το κρύο, την πείνα και τη δυστυχία. Είναι ένα παραμύθι με κοινωνικό περιεχόμενο, που θέτει προβληματισμούς για σημαντικά κοινωνικά προβλήματα, αλλά δεν δίνει ή δεν προτείνει συγκεκριμένες λύσεις. Στόχος είναι περισσότερο ο προβληματισμός κυρίως μέσα από τις συνθήκες που βιώνει το κορίτσι, τις επιπτώσεις που έχει στην ίδια του τη ζωή, αλλά και τη συμπεριφορά των περαστικών. Η ψυχρότητα των περαστικών για τη φτώχεια και την εξαθλίωση των συνανθρώπων του και κυρίως των μικρών, απροστάτευτων, παιδιών, είναι ένα ζήτημα προς προβληματισμό. Η κοινωνική αναλγησία και η έλλειψη κοινωνικού κράτους, καθώς και οι αντιθέσεις που φτάνουν στο έπακρο ανάμεσα σε πλούσιους και φτωχούς αποτελούν τα κύρια στοιχεία που αναδύονται από το συγκεκριμένο παραμύθι.

Οι σπίθες φλόγας είναι απλά μια μικρή ελπίδα, η οποία όμως δεν έχει καμία βάση, δεν στηρίζεται σε κάτι πραγματικό. Ωστόσο, αυτό που απομένει στον εξαθλιωμένο ή φτωχό είναι μόνο η ελπίδα για μια αλλαγή, για κάτι καλύτερο, για τη σωτηρία. Η ελπίδα συντηρείται μέσα από τα οράματα, όμως όταν όλα αυτά δεν έχουν μια πραγματική βάση κάποια στιγμή οι ελπίδες εξανεμίζονται και τα οράματα καταρρέουν, με ολέθριες σε ορισμένες περιπτώσεις συνέπειες. 

Το παραμύθι αυτό στοχεύει στο να συγκινήσει ή να ευαισθητοποιήσει τον αναγνώστη, τον κάθε άνθρωπο ξεχωριστά αλλά και ολόκληρη την κοινωνία, που είναι υπεύθυνη για την κοινωνική ανισότητα και την αδικία που επικρατεί στο κόσμο. Αν υπήρχε ένα άρτια σχεδιασμένο και εφαρμοσμένο κοινωνικό κράτος το κοριτσάκι, όπως και το κάθε άτομο που ανήκει σε μια ευάλωτη κοινωνική ομάδα, δεν θα έφτανε στο θάνατο ή ακόμη και στην καθημερινή εξαθλίωση. Στόχος του κοινωνικού κράτους είναι η ύπαρξη κοινωνικής ισότητας και δικαιοσύνης, χωρίς αυτό να σημαίνει πως θα φτάσουμε ποτέ στην εξάλειψη των ανισοτήτων. 

Η αδιάφορη στάση της κοινωνίας, αλλά και όλων των πολιτών, είναι εμφανής και την ημέρα που το κοριτσάκι βρέθηκε πεθαμένο και κάποιοι σχολίασαν το πώς γίνεται να πίστεψε ότι θα μπορούσε να ζεσταθεί με τα σπίρτα. Ο κυνισμός της κοινωνίας και η έλλειψη κατανόησης ενός ατόμου που βρίσκεται σε απόγνωση κυριαρχούν σε αυτό το σημείο του παραμυθιού. Η απανθρωπιά ξεκινάει από την οικογένεια και φτάνει μέχρι την κοινωνία. Πρόκειται για μια ατομικιστική κοινωνία, στο επίκεντρο της οποίας βρίσκονται τα υλικά αγαθά, ενώ στόχος είναι η συσσώρευση αγαθών, με αποτέλεσμα να είναι δύσκολο να μοιραστούμε τα υλικά αγαθά με άλλους. Επίσης, τα προβλήματα που δεν είναι δικά μας και θεωρούμε ότι ποτέ δεν πρόκειται να γίνουν δικά μας απλά δεν μας αγγίζουν. Κανείς από όλους αυτούς δεν μπήκε στη θέση αυτού του κοριτσιού, ούτε σκέφτηκε πως θα ένιωθε αν αυτό ήταν το δικό του παιδί. Η έλλειψη ενσυναίσθησης μας κάνει απόμακρους και σκληρούς. 

Η κοινωνική αδιαφορία και η σκληρότητα που εκφράζουν οι πολίτες και η κοινωνία στο σύνολό της προς τους φτωχούς και τους δυστυχισμένους οδηγεί στην εξάπλωση της κοινωνικής αδικίας και της εξαθλίωσης. Ο θάνατος είναι η μόνη λύτρωση από τα βάσανα της ζωής, τη φτώχεια και την περιθωριοποίηση του ανθρώπου.

Το κοριτσάκι με τα σπίρτα είναι ένα παραμύθι πολύ σύγχρονο, καθώς αναδύει κοινωνικά ζητήματα, τα οποία σήμερα βρίσκονται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος. Η φτώχεια είναι ένα ιδιαίτερα σημαντικό θέμα της σύγχρονης Ελλάδας της οικονομικής κρίσης, καθώς πολλά παιδιά στερούνται βασικά αγαθά για την ανάπτυξής τους, ενώ το κράτος δεν κάνει κάτι για αυτό. 

Επίσης, ένα αρκετά σύγχρονο θέμα είναι η παιδική κακοποίηση. Η παιδική κακοποίηση, με όποια μορφή και αν εκδηλωθεί, έχει σημαντικές συνέπειες στην ψυχοσωματική, συναισθηματική και κοινωνική ανάπτυξη του ατόμου. Η παιδική κακοποίηση σε συνδυασμό με την παιδική εργασία αποτελούν ένα στοιχείο που εμφανίζεται κυρίως συνδεδεμένο με τη φτώχεια, ενώ όλα αυτά έχουν σημαντικές αρνητικές επιπτώσεις στην ανάπτυξη του παιδιού. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, μία από τις πιο εμφανείς μορφές κακοποίησης που φαίνεται πως υφίσταται το κοριτσάκι είναι η παραμέληση.

Η παραμέληση χαρακτηρίζεται από έλλειψη διατροφής, ιατρικής φροντίδας, ένδυσης, στέγασης, σχολικής φοίτησης ή παρακολούθησης και προσοχής του παιδιού. Η παραμέληση αφορά την έλλειψη ή την ανεπάρκεια των παραπάνω στοιχείων σε τέτοιο βαθμό ώστε να παραβλέπεται ή να τίθεται σε σοβαρό κίνδυνο η υγεία και η ανάπτυξη του παιδιού. Ένα παιδί θεωρείται παραμελημένο όταν έχει εγκαταλειφθεί ή όταν έχει αφεθεί χωρίς φροντίδα για μεγάλα χρονικά διαστήματα. Η παιδική παραμέληση περιλαμβάνει διάφορους τύπους όπως σωματική, εκπαιδευτική, συναισθηματική ή ιατρική παραμέληση. Τα παραμελημένα παιδιά νιώθουν μια διαρκή πείνα και κόπωση, συνήθως δεν έχουν καμία επιτήρηση στο σπίτι, παρουσιάζουν κακή σωματική υγιεινή και κατάσταση ένδυσης, η φροντίδα τους είναι ανεπαρκής, εμφανίζουν χρόνια προβλήματα υγείας, καθώς και προβλήματα στο σχολείο, έλλειψη κοινωνικών σχέσεων, αντικοινωνική συμπεριφορά, χαμηλή αυτοεκτίμηση και αυτοκαταστροφικές τάσεις.

Ένα ακόμη είδος κακοποίησης που υφίσταται είναι η σωματική κακοποίηση, καθώς αναφέρεται ότι αν επιστρέψει στο σπίτι χωρίς να πουλήσει τα σπίρτα θα υπάρξουν ξυλοδαρμοί από τον πατριό της. Η σωματική κακοποίηση περιλαμβάνει τραυματισμούς ή κακώσεις του παιδιού, ενώ παρουσιάζονται διαφοροποιήσεις ως προς τη σοβαρότητα αλλά και ως προς την ηλικία του παιδιού. Οι κακώσεις μπορεί να είναι μία ή περισσότερες και η κακοποίηση να γίνεται συχνά ή σε τακτά χρονικά διαστήματα. Οι κακώσεις γίνονται συνήθως στο κεφάλι, τα άκρα και σε άλλα ακάλυπτα μέρη του παιδιού. Πρόκειται για κακώσεις που δεν γίνονται τυχαία στο παιδί, αλλά προκαλούνται από κάποιο άτομο, συνήθως από άτομο που έχει αναλάβει τη φροντίδα του παιδιού. Οι κακώσεις περιλαμβάνουν εκδορές, μώλωπες, εγκαύματα, κατάγματα, ενώ μπορεί να φτάσουν μέχρι σοβαρότερες καταστάσεις όπως αιματώματα ακόμη και πρόκληση θανάτου.

Ένα ακόμη είδος κακοποίησης του κοριτσιού είναι η ψυχολογική κακοποίηση που περιλαμβάνει ένα σύνολο πράξεων και συμπεριφορών που στοχεύουν στον ψυχισμό του παιδιού, με βασικά στοιχεία την απόρριψη, την απομόνωση, την εκμετάλλευση, την υποτίμηση, τη συναισθηματική κατάπτωση και άλλες κοινωνικά αποκλίνουσες πράξεις. Η ψυχολογική κακοποίηση του παιδιού περιλαμβάνει συνήθως τη συνεχή υποτίμηση ή απόρριψη του παιδιού, ή τον χαρακτηρισμό ή αντιμετώπιση του παιδιού ως ‘αποδιοπομπαίου τράγου’ από τα άτομα που το φροντίζουν. Επίσης, μπορεί να περιλαμβάνει υβριστική συμπεριφορά ή ψυχολογική τρομοκρατία, εγκλεισμό ή συνεχείς τιμωρίες του παιδιού που μπορεί να έχουν ολέθριες επιπτώσεις στη συναισθηματική και ψυχολογική ανάπτυξη του παιδιού.

Το συγκεκριμένο παραμύθι εστιάζει σε κοινωνικά θέματα και αναφέρεται σε μια πολύ παλαιότερη εποχή. Ωστόσο, το περιεχόμενο του παραμυθιού και τα κοινωνικά ζητήματα που θίγει είναι σύγχρονα περισσότερο από ποτέ, καθώς στη σημερινή εποχή είναι αρκετά τόσο τα περιστατικά της φτώχειας και της παιδικής εργασίας όσο και τα περιστατικά παιδικής κακοποίησης. Οι προβληματισμοί που δημιουργεί το παραμύθι είναι έντονοι και τουλάχιστον ευαισθητοποιούν τον αναγνώστη σε θέματα που μπορεί ο καθένας να συναντήσει μέσα στην καθημερινότητά του.

Παπαδοπούλου Ελένη- Ψυχολόγος