Ψυχολογική ανάλυση του εγωισμού, κατά τον Φρομ

«Βρισκόμαστε αντιμέτωποι με την αντίφαση πως ο σύγχρονος άνθρωπος πιστεύει για τον εαυτό του ότι κινητοποιείται από το συμφέρον του ενώ στην πραγματικότητα η ζωή του είναι αφοσιωμένη σε στόχους που δεν είναι δικοί του, με τον ίδιο τρόπο ο Καλβίνος ένιωθε πως ο μοναδικός σκοπός της ανθρωπινης ύπαρξης είναι να μην είναι ο εαυτός του αλλά η δόξα του θεού. Επιχειρήσαμε να δείξουμε πως ο εγωισμός προέρχεται από την έλλειψη επιβεβαίωσης και αγάπης για τον αληθινό εαυτό, με άλλα λόγια, για το ανθρώπινο ον στην ολότητά του, με όλες του τις δυνατότητες. Ο εαυτός, για το συμφέρον του οποίου δρα ο σύγχρονος άνθρωπος, είναι ένας κοινωνικός εαυτός, ένας εαυτός που στην ουσία του συγκροτείται από τον ρόλο τον οποίο υποτίθεται ότι θα παίξει το άτομο και ο οποίος στην πραγματικότητα είναι απλώς η υποκειμενική μεταμφίεση της αντικειμενικής κοινωνικής λειτουργίας του άνθρωπου στην κοινωνία. Ο σύγχρονος εγωισμός είναι η απληστία που προέρχεται από τη ματαίωση του αληθινού εαυτού  και του οποίου αντικείμενο είναι  κοινωνικός εαυτός. Ενώ ο σύγχρονος άνθρωπος χαρακτηρίζεται από υπερβολική προσοχή απέναντι στον εαυτό του, στην πραγματικότητα και έχει υποβιβαστεί σε ένα μόνο τμήμα του πλήρους εαυτού- νόηση και δύναμη βούλησης-, έχοντας αποκλείσει όλα τα άλλα μέρη της συνολικής προσωπικότητας. Ακόμη και αν αυτό αληθεύει, η συνεχώς αυξανόμενη κυριαρχία της φύσης δεν κατέληξε σε μια αυξανόμενη δύναμη και του ατομικού εαυτού; 

Αυτό αληθεύει σε κάποιο βαθμό, και μάλιστα στον βαθμό που αληθεύει αφορά στη θετική πλευρά της ανάπτυξης του ατόμου, της οποίας το ίχνος δεν πρέπει να χάσουμε. Παρόλο όμως που ο άνθρωπος έφτασε σε αξιοσημείωτο βαθμό κυριαρχίας πάνω στη φύση, η κοινωνία δεν ελέγχει τις ίδιες τις δυνάμεις που δημιούργησε. Η ορθολογικότητα του συστήματος παραγωγής από τεχνική άποψη συνοδεύεται από την ανορθολογικότητα του συστήματος παραγωγής μας από κοινωνική σκοπιά. Οικονομικές κρίσεις, ανεργία, πόλεμοι κυβερνούν το  ανθρώπινο πεπρωμένο. Ο άνθρωπος έφτιαξε τον κόσμο του: έφτιαξε εργοστάσια και σπίτια, παράγει αυτοκίνητα και ρούχα, καλλιεργεί σιτάρι και φρούτα. Αλλά έχει αποξενωθεί από το προϊόν των ίδιων του των χεριών, δεν είναι πια πραγματικά κυρίαρχος του κόσμου τον οποίο δημιούργησε, αντιθέτως, αυτός ο κόσμος που φτιάχτηκε από τον άνθρωπο έγινε και δεσπότης του, και ο ίδιος υποκλίνεται μπροστά του πασχίζοντας να τον εξευμενίσει ή να τον χειραγωγήσει όσο περισσότερο μπορεί. Η εργασία των ίδιων του των χεριών έγινε ο Θεός του. Δείχνει να οδηγείται από το ατομικό συμφέρον του, όμως στην πραγματικότητα ο συνολικός του εαυτός, με όλες του τις συγκεκριμένες δυνατότητες, έχει γίνει ένα εργαλείο για τους σκοπούς της μηχανής που τα ίδια του τα χέρια κατασκεύασαν. Διατηρεί την ψευδαίσθηση πως είναι το κέντρο του κόσμου, και όμως διακατέχεται από ένα έντονο αίσθημα μηδαμινότητας και αδυναμίας, την οποία οι πρόγονοί του δεν ένιωθαν παρά μόνο απέναντι στον Θεό. 

Το αίσθημα απομόνωσης και αδυναμίας του σύγχρονου ανθρώπου εντείνεται ακόμη περισσότερο εξαιτίας του χαρακτήρα που έχουν προσλάβει οι ανθρώπινες σχέσεις. Η συγκεκριμένη σχέση του ενός ατόμου με ένα άλλο έχει χάσει τον άμεσο και ανθρώπινο χαρακτήρα της και έχει αποκτήσει ένα πνεύμα χειρισμού και χρησιμοθηρίας. Σε όλες τις κοινωνικές και προσωπικές σχέσεις οι νόμοι της αγοράς είναι ο κανόνας. Είναι ολοφάνερο πως η σχέση ανάμεσα στους ανταγωνιστές πρέπει να βασίζεται στην αμοιβαία ανθρώπινη αδιαφορία. Διαφορετικά, όλοι τους θα παρέλυαν απέναντι στην εκπλήρωση των οικονομικών τους καθηκόντων- να μάχονται εναντίον όλων των άλλων και να μη διστάζουν ακόμη και να καταστρέψουν στην πράξη ο ένας τον άλλο, αν είναι απαραίτητο.  

Όχι μόνο οι οικονομικές, αλλά και οι προσωπικές σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων έχουν αποκτήσει αυτόν τον χαρακτήρα της αλλοτρίωσης, αντί για σχέσεις μεταξύ ανθρώπινων όντων, αποκτούν τον χαρακτήρα σχέσεων μεταξύ πραγμάτων. Ίσως όμως η πλέον σοβαρή και ολέθρια έκφραση αυτού του πνεύματος χρησιμοθηρίας και αλλοτρίωσης να είναι η σχέση του ατόμου προς τον ίδιο του τον εαυτό. Ο άνθρωπος δεν πουλά μόνο εμπορεύματα, πουλά επίσης και τον εαυτό του και αισθάνεται αυτόν τον εαυτό σαν εμπόρευμα. Ο χειρώνακτας εργάτης πουλά τη φυσική του ενέργεια, ο επιχειρηματίας, ο γιατρός, ο υπάλληλος του κλήρου πουλούν την προσωπικότητα του. Πρέπει να διαθέτουν μια προσωπικότητα αν θέλουν να πουλήσουν τα προϊόντα τους ή τις υπηρεσίες τους. Αυτή η προσωπικότητα θα πρέπει να είναι ευχάριστη, συγχρόνως όμως ο κάτοχός της πρέπει να συγκεντρώνει και πλήθος άλλων προσόντων: πρέπει να έχει ενέργεια, πρωτοβουλία, το ένα ή το άλλο, ανάλογα με αυτά που απαιτεί η ιδιαίτερη θέση του. […] Σήμερα παρατηρείται μια εξάρτηση της αυτοεκτίμησης από την επιτυχία της προσωπικότητας. Από αυτή εξαρτάται όχι μόνο το αν θα προσχωρήσει κανείς στα πρακτικά ζητήματα, αλλά επίσης κατά πόσο μπορεί να διατηρήσει κάποιος την αυτοεκτίμησή του ή να πέσει στην άβυσσο των αισθημάτων κατωτερότητας».

Απόσπασμα από τον Έριχ Φρομ. Ο φόβος μπροστά στην ελευθερία. Αθήνα: Διόπτρα, σελ. 142-145.