Μετανάστευση και κοινωνικός αποκλεισμός

Σε παγκόσμιο επίπεδο η μετανάστευση αποτελεί μία νέα πραγματικότητα που έχει αλλάξει τα δεδομένα της κάθε κοινωνίας, επιβάλλοντας νέους όρους ως προς την οικονομική και πολιτισμική οργάνωση. Το φαινόμενο της μετανάστευσης είναι άμεσα συνδεδεμένο με τον κοινωνικό αποκλεισμό και με φαινόμενα ρατσισμού και περιθωριοποίησης με τα οποία έρχονται αντιμέτωποι οι μετανάστες. Η διαχείριση του σύνθετου φαινομένου της μετανάστευσης αντανακλά τις εκάστοτε πολιτικές των χωρών υποδοχής, ενώ η ενσωμάτωση των μεταναστών στην κοινωνία υποδοχής αποτελεί ένα σημαντικό ζήτημα διερεύνησης. Παρά τα νέα νομοθετικά πλαίσια και τις προσπάθειες για υποστήριξη, ενσωμάτωση και ένταξη των μεταναστών συχνά παρατηρούνται φαινόμενα κοινωνικού αποκλεισμού και περιθωριοποίησης. 

Το φαινόμενο της μετανάστευσης αποτελεί ένα φαινόμενο που χαρακτηρίζει σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας όλες τις ανθρώπινες κοινωνίες. Οι αιτίες που τα άτομα οδηγούνται ή επιλέγουν τη μετανάστευση είναι οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές. Σε περιπτώσεις πολέμου, οικονομικής ανέχειας ή μειωμένου βιοτικού επιπέδου τα άτομα αναγκάζονται να επιλέξουν την αλλαγή της χώρας στην οποία διαμένουν. 

Ο όρος μετανάστευση αναφέρεται στην εγκατάλειψη του πατρικού εδάφους από το άτομο για διάφορους λόγους. Οι λόγοι που οδηγούν στη μετανάστευση είναι ποικίλοι και εξαρτώνται από τις συνθήκες που επικρατούν κάποια συγκεκριμένη χρονική περίοδο στους τόπους διαμονής. Βασικό στοιχείο της μετανάστευσης είναι ο μόνιμος ή προσωρινός της χαρακτήρας, ενώ μια βασική της διάκριση είναι σε εσωτερική και εξωτερική, σε ακούσια και αναγκαστική, σε πρωτογενή και δευτερογενή, σε συντηρητική και καινοτόμο, σε πλήρη και σε μερική.

Η μετανάστευση χαρακτηρίστηκε ως μία από τις «μεγάλες τεκτονικές πλάκες που αλλάζουν την κοινωνική ανθρωπογεωγραφία του πλανήτη». Η Ελλάδα από το 1990 σταδιακά μετατράπηκε από χώρα εξαγωγής Ελλήνων σε χώρα υποδοχής μεταναστών. Μία μετάβαση κατά την οποία η Ελλάδα αντιμετώπισε δυσκολίες τόσο στο επίπεδο της ελληνικής πολιτείας όσο και της ελληνικής κοινωνίας, καθώς είχε σημαντικές ελλείψεις σε υποδομές, ήταν απροετοίμαστη, χωρίς προηγούμενες εμπειρίες και παρουσίασε μια αμυντική στάση απέναντι στους μετανάστες, δημιουργώντας προβλήματα και στην αρμονική συμβίωση (Μπάγκαβος, 2010, σ. 19).

Ένα κοινωνικό φαινόμενο που συνδέεται άμεσα με τη μετανάστευση είναι ο κοινωνικός αποκλεισμός που βιώνουν οι μετανάστες στη χώρα υποδοχής. Πρόκειται για την απουσία ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων που η κοινωνία θεωρεί ως βασικά δικαιώματα για όλους τους πολίτες, την απουσία δυνατότητας των ατόμων να συμμετέχουν στην παραγωγή αλλά και την αδυναμία απόλαυσης κοινωνικών και δημόσιων αγαθών, καθώς και την έλλειψη συμμετοχής στη διαμόρφωση της άσκησης εξουσίας. Ο κοινωνικός αποκλεισμός δεν είναι απλά μια κατάσταση, είναι μια διαδικασία έκπτωσης που συνδέεται με τις ανισότητες και τη φτώχεια (Pierson, 2002). Επιπλέον, ο κοινωνικός αποκλεισμός χαρακτηρίζεται από αποστερήσεις, επιμονή στο πέρασμα του χρόνου και συγκέντρωση των ατόμων σε συγκεκριμένες ομάδες με βάση τον πληθυσμό ή τη φυλή (Καβουνίδη, 2002). Το άτομο βιώνει ελλείψεις στο δημοκρατικό ή νομικό σύστημα, το σύστημα κοινωνικής πρόνοιας, την αγορά εργασίας και το κοινωνικό ή οικογενειακό σύστημα (Παπαδοπούλου, 2002).

 Οι ευάλωτες κοινωνικά ομάδες όπως είναι οι μετανάστες παρουσιάζουν προβλήματα ένταξης που οφείλονται στην προέλευση αυτών των ομάδων, ενώ σημαντικές διαφοροποιήσεις εμφανίζουν σε σύγκριση με τον υπόλοιπο πληθυσμό ως προς τη γλώσσα και το πολιτισμικό πλαίσιο. Το διαφορετικό οικονομικό, κοινωνικό, πολιτικό και πολιτισμικό περιβάλλον οδηγεί στον αποκλεισμό αυτών των ομάδων από την ευρύτερη κοινωνία. Τα άτομα ή οι ομάδες που χαρακτηρίζονται ως κοινωνικά αποκλεισμένες οδηγούνται σε ένα φαύλο κύκλο προβλημάτων που σχετίζονται με το χαμηλό εισόδημα, την ανεργία, τη φτώχεια, τις μειωμένες ικανότητες του ατόμου, την υψηλή εγκληματικότητα, την κακή υγεία, τις κακές συνθήκες του σπιτιού και τη διάλυση της οικογένειας (Ziyauddin, 2009).

Ο κοινωνικός αποκλεισμός μπορεί να εμφανιστεί σε κάθε περίπτωση που οι κοινωνικές διεργασίες δεν λειτουργούν με τον τρόπο που πρέπει, όπως για παράδειγμα αν υπάρχει αποκλεισμός από τη συμμετοχή στα κοινωνικά συστήματα της παραγωγής και της κατανάλωσης, κάτι που μπορεί να συμβεί αν το οικονομικό σύστημα δεν λειτουργεί. Επίσης, αποκλεισμός μπορεί να συμβεί αν τα οικογενειακά συστήματα δεν λειτουργούν όπως πρέπει (EU8 Social Inclusion Study, 2007). Ακόμη, ορισμένα άτομα ή ομάδες οδηγούνται σε κοινωνικό αποκλεισμό επειδή έχουν διαφορετικές ηθικές αξίες από τα κυρίαρχα κοινωνικά στρώματα (Pierson, 2002).

 

Οι κοινωνικά ευπαθείς ομάδες εμφανίζουν το μεγαλύτερο κίνδυνο να βιώσουν τη φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισμό, ενώ συχνά αντιμετωπίζουν χαμηλά ποσοστά απασχόλησης, έχουν περισσότερες πιθανότητες να εγκαταλείψουν το σχολείο, αλλά και να βιώσουν οικονομικό αποκλεισμό σε σύγκριση με άλλες ομάδες (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2010). Κοινό στοιχείο των κοινωνικά ευπαθών ομάδων είναι η υλική αποστέρηση που βιώνουν, με συνακόλουθα χαμηλά επίπεδα της υγείας, της οικονομικής τους κατάστασης και της εκπαίδευσής τους (Baker, Mead & Campbell, 2002).

Η κοινωνική ένταξη των μεταναστών αποτελεί ένα πολυσύνθετο και πολυδιάστατο φαινόμενο με νομικές, κοινωνικές, οικονομικές και πολιτιστικές πτυχές. Η κοινωνική και πολιτισμική ενσωμάτωση προϋποθέτουν την οικονομική ενσωμάτωση και κυρίως την ένταξη στην αγορά εργασίας. Η δυνατότητα των ατόμων να έχουν πρόσβαση στην αγορά εργασίας, τα θετικά αποτελέσματα από την αναζήτηση μιας θέσης απασχόλησης, οι όροι και οι συνθήκες εργασίας και διαβίωσης αποτελούν βασικοί παράγοντες καθορισμού της δυνατότητας ή αδυναμίας συμμετοχής στις κοινωνικές και πολιτιστικές διαδικασίες της χώρας υποδοχής. Οι νομοθετικές ρυθμίσεις ορισμένες φορές λειτουργούν υπέρ του αποκλεισμού των μεταναστών ή και των παιδιών των μεταναστών.

Τα τελευταία χρόνια η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει κάνει σημαντικές προσπάθειες για την ένταξη και τη μείωση ή εξάλειψη του κοινωνικού αποκλεισμού των μεταναστών. Η πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την ένταξη των μεταναστών προτείνει μια ολιστική προσέγγιση με βασικά στοιχεία την ένταξη στην αγορά εργασίας, την παιδεία και εκμάθηση της γλώσσας, τη στέγαση και στο αστικό περιβάλλον, τις υπηρεσίες κοινωνικές και ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης καθώς και την εθνικότητα, την ιθαγένεια και το σεβασμό στο διαφορετικό (ΚΕΚ, 2003).

Ο χώρος της εκπαίδευσης αποτελεί επίσης ένα πεδίο που οι μετανάστες αντιμετωπίζουν τον κοινωνικό αποκλεισμό. Τα παιδιά των μεταναστών δεν γνωρίζουν σε ικανοποιητικό βαθμό τη γλώσσα, με αποτέλεσμα να δυσκολεύονται να παρακολουθήσουν τα μαθήματα του σχολείου και να ενταχθούν στο πλαίσιο του σχολείου. Προκειμένου να βοηθηθούν τα παιδιά αυτά δημιουργήθηκαν διαπολιτισμικά εκπαιδευτικά προγράμματα, καθώς και τάξεις υποδοχής και φροντιστηριακά τμήματα. Σε ορισμένες περιπτώσεις τα προγράμματα αυτά οδήγησαν στην απομόνωση και γκετοποίηση των μαθητών και δεν τους έδωσαν τη δυνατότητα να ενταχθούν στο ευρύτερο κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιο (Σταθόπουλος, 2005).  

Επίσης, ο τόπος διαμονής, η κατοικία και οι συνθήκες διαβίωσης αποτελούν στοιχεία που καθορίζουν τον αποκλεισμό ή την ένταξη των μεταναστών. Πρόκειται για βασικά στοιχεία που καθορίζουν την κατάσταση των μεταναστών, ενώ είναι άμεσα συνδεδεμένα με τις συνθήκες και το είδος της εργασίας των ατόμων αυτών. Οι διακρίσεις που γίνονται στην αγορά ενοικίασης κατοικίας, όπως άρνηση ενοικίασης ή χρέωση υψηλότερου μισθώματος, καθώς και οι συνθήκες, όπως ο αριθμός των ατόμων ανά δωμάτιο, ο χώρος ανά πρόσωπο και η ποιότητα που αφορά τις συνθήκες υγιεινής και διαβίωσης αποτελούν στοιχεία που συμβάλλουν στον αποκλεισμό των μεταναστών. Οι συνθήκες αυτές αποτελούν βασικό χαρακτηριστικό και στους μετανάστες που ζούνε στην πόλη της Αθήνας. 

Μια θέση εργασίας αποτελεί ζωτικής σημασίας μηχανισμό για την ένταξη ή αντίστοιχα για τον αποκλεισμό των μεταναστών. Μια ικανοποιητική εργασία μπορεί να εξασφαλίσει στο μετανάστη όχι μόνο οικονομικά οφέλη, αλλά και κοινωνικά οφέλη. Εξάλλου, το γεγονός ότι η απώλεια μιας θέσης εργασίας για τον μετανάστη και κατά συνέπεια η μη συμπλήρωση του κατάλληλου αριθμού ενσήμων μπορεί να οδηγήσει στην άρση της άδειας νομίμου διανομής (Psimmenos & Kassimati, 2003).

Τα στάδια ένταξης θα πρέπει να περιλαμβάνουν τρία βασικά στάδια, τα οποία αποτελούνται από στέγη και απασχόληση, ομαδοποίηση οικογενειών και εγκατάσταση και σχηματισμός εθνικών κοινοτήτων ή και αφομοίωση (Baldwin- Edwards, 2004). Οι μετανάστες για να ενταχθούν στην Αθήνα και στις υπόλοιπες πόλεις της Ελλάδας θα πρέπει δηλαδή να εξασφαλίσουν μόνιμη διαμονή, στέγαση και εργασία, να καλύψουν ανάγκες σχετικά με την παιδεία, την υγεία, τις κοινωνικές υπηρεσίες και την κοινωνική ένταξη, καθώς και να ανεχθούν τη διαφορά που υπάρχει με την κοινωνία υποδοχής.

Βιβλιογραφία

Baker, D., Mead, N., & Campbell, S. (2002). Inequalities in morbidity and consulting behavior for socially vulnerable groups. British Journal of General Practice, 52, 124- 130.

Baldwin-Edwards, M. (2004). Immigrants and the Welfare State in Europe. In D. Massey & J. Edward Taylor (Eds), International Migration: Prospects and Policies in a Global Market (pp. 318-334). Oxford: Oxford University Press.

Ευρωπαϊκή Επιτροπή. (2010). Υπόμνημα σχετικά με την εκπαίδευση καθόλη τη διάρκεια της ζωής. Ανακτήθηκε από http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+ REPORT +A5-2001-0322+0+DOC+XML+V0//EL.

Καβουνίδη, Τ. (2002). Έρευνα για την Οικονομική και Κοινωνική Ένταξη των Μεταναστών. Αθήνα: Παρατηρητήριο Απασχόλησης- Ερευνητική Πληροφορική Α.Ε.

ΚΕΚ. (2003). Οδηγία 2003/109/Εκ του Συμβουλίου της 25^ης Νοεμβρίου 2003 σχετικά με το καθεστώς υπηκόων τρίτων χωρών οι οποίοι είναι επί μακρόν διαμένοντες. Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Μπάγκαβος, Χ. (2010). Η μετανάστευση στην Ελλάδα. Στους Χ. Μπάγκαβου, Δ. Παπαδοπούλου & Μ. Συμεωνάκη (Επιμ.), Μετανάστευση και παροχή υπηρεσιών σε μετανάστες στην Ελλάδα. Ινστιτούτο Εργασίας της ΓΣΕΕ-ΑΔΕΔΥ, Μελέτες αρ. 29, Αθήνα.

Παπαδοπούλου, Δ. (2002). Κοινωνικός αποκλεισμός. Εισαγωγή στην έννοια και στη διαδικασία. Πρακτικά του τριήμερου συνεδρίου για τον Κοινωνικό Αποκλεισμό. Επιμορφωτικός Οργανισμός «Αθηνά». Αθήνα: Αρμός.

Pierson, J. (2002). Tackling Social Exclusion. London: Routledge.

Psimmenos, I., & Kassimati, K. (2003). Report on the Public Discussion of the IAPASIS Project in Greece. Athens, January 2003.

Σταθόπουλος, Π.Α. (2005). Κοινωνική Πρόνοια. Ιστορική Εξέλιξη- Νέες Κατευθύνσεις. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση.

Ziyauddin, K.M. (2009). Dalits and social exclusion- Understanding the conceptualization. In K.M. Ziyauddin & E. Kasi (Eds.), Dimensions of Social Exclusion: Ethnographic Explorations (pp. 7- 22). Cambridge Scholars Publishing.