Ελέγχοντας τα πάθη μας ή υπό την επίδραση των παθών μας;

Τα πάθη μας πάνε μπροστά… Τα πάθη μας καταστρέφουν… Τα πάθη είναι χρήσιμα και λειτουργούν ως κίνητρα… Τα πάθη μας κάνουν να χάνουμε κάθε έλεγχο και να ξεφεύγουμε από τα όρια που οι ίδιοι έχουμε θέσει… Τι ισχύει τελικά και πόσο εύκολο είναι να ελέγχουμε τα πάθη μας; Αλλά αξίζει να ελέγχουμε τα πάθη ή έτσι δεν επιτρέπουμε στον εαυτό μας να ζει στο έπακρο; Υπάρχουν καλά και κακά πάθη ή όλα τα πάθη ανάλογα με το βαθμό και την ένταση που τα ζούμε μπορεί να μας οδηγήσουν στην καταστροφή; 

Αλλά ας ξεκινήσουμε να δούμε τι καθορίζεται ως πάθος: είναι η διαρκής και έντονη διάθεση του ατόμου να επικρατήσει η επιθυμία του. Το άτομο όταν βρίσκεται υπό την καθοδήγηση ενός πάθους ουσιαστικά παρασύρεται και χάνει τον έλεγχο, καθώς σκέφτεται μόνο την επιτυχή πραγματοποίηση της επιθυμίας του. 

Το κύριο χαρακτηριστικό του πάθους είναι μια διαρκής ανάγκη ικανοποίησης της επιθυμίας, καταβάλλοντας όλες τις δυνάμεις με στόχο την απόλαυση. Ωστόσο, το πάθος δημιουργεί μια αυξανόμενη ανοχή στην πραγματοποίηση της επιθυμίας, με αποτέλεσμα να γίνεται όλο και πιο δύσκολο να υπάρξει κορεσμός. Το πάθος κυριαρχεί στον άνθρωπο και στη συμπεριφορά του, ενώ το ίδιο το άτομο θεωρεί ότι βρίσκεται στο επίκεντρο των αναγκών του η κάλυψη της συγκεκριμένης επιθυμίας. Ωστόσο, πόση ευχαρίστηση λαμβάνει τελικά το άτομο από την πλήρωση του πάθους όταν καταλήγει να βιώνει ενοχές και να βρίσκεται σε μια διαρκή προσπάθεια κάλυψης της επιθυμίας του;

Τι είδους πάθη υπάρχουν; Αλκοόλ- μέθη, φαγητό- λαιμαργία, φιληδονία- σεξ, χαρτοπαιξία, φιλαργυρία, ζηλοτυπία, φθόνος. Είναι κάποια είδη παθών που έχουν κυρίως αρνητική χροιά, καθώς σε μεγάλο βαθμό και ένταση έχουν αρνητικές συνέπειες και καταστροφικές για το ίδιο το άτομο ή το περιβάλλον του. 

Υπάρχουν όμως πάθη που μας πάνε μπροστά; Το πάθος για τις τέχνες, το πάθος για τη δουλειά μας, το πάθος για δραστηριότητες, το πάθος στην αγάπη και τον έρωτα θα μπορούσε να είναι κάποια τέτοια πάθη. 

Ο έρωτας δοκιμάζει τα όρια και τις αντοχές μας, πυροδοτεί τις επιθυμίες και νιώθουμε ότι τα συναισθήματα είναι αυτά που καθοδηγούν τη ζωή μας, τις πράξεις μας, τη συμπεριφορά μας και το μυαλό μας. Το πάθος στον έρωτα μπορεί να μας κάνει να αισθανόμαστε τελείως αποδιοργανωμένοι, ενώ παράλληλα μπορεί να έχουμε έντονα αμφιθυμικά ή κυκλοθυμικά συναισθήματα. Πολλές φορές τείνουμε να ταυτίζουμε τον έρωτα με το πάθος (ερωτικό πάθος), τα οποία συνυπάρχουν αλλά διαφοροποιείται ο βαθμός και η ένταση του πάθους σε κάθε έρωτα που βιώνουμε, διαφοροποιείται δηλαδή η σφοδρή επιθυμία που νιώθουμε. Ο Μαρκήσιος Ντε Σαντ υποστήριζε ότι «το ερωτικό πάθος είναι για τα άλλα πάθη ό,τι το νευρικό σύστημα για τη ζωή. Τα υποστηρίζει και τα δυναμώνει όλα. Φιλοδοξία, βαναυσότητα, φιλαργυρία, εκδίκηση, όλα πηγάζουν από το ερωτικό πάθος».

Ακόμη, όμως και στην περίπτωση του έρωτα που θεωρείται τόσο αλληλένδετος με το πάθος τίθεται το ερώτημα πόσο θετικά είναι τα οφέλη του πάθους στη ζωή μας… μας οδηγεί στο να βιώσουμε έντονα μια σχέση; Να φτάσουμε στα άκρα; Να χάσουμε τον έλεγχο; Να αισθανθούμε έντονα συναισθήματα; Ή μας οδηγεί σε μια εμμονή; Είναι μια βασανιστική ανάγκη, που αποδιοργανώνει και αποσυντονίζει όλη μας τη ζωή; Μας οδηγεί σε έντονα συναισθήματα εξαλείφοντας κάθε ίχνος λογικής; Όμως, θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι υπάρχει έρωτας χωρίς πάθος ή έρωτας με λογική; 

Το πάθος προέρχεται από παραστάσεις που συνδέονται με ευχάριστα συναισθήματα και θεωρούμε ότι μέσα από την πλήρωση αυτής της επιθυμίας θα νιώσουμε ότι η ζωή μας έχει κάποιο νόημα, θα βιώσουμε ευχάριστα συναισθήματα καλύπτοντας συναισθηματικά κενά ή ματαιώσεις που βιώνουμε. Η προσοχή μας και το ενδιαφέρον μας επικεντρώνεται στην κάλυψη της επιθυμίας μας, με μια ανεξέλεγκτη όμως μορφή. Ουσιαστικά καταλήγουμε να μην αντλούμε καμία ευχαρίστηση από την κάλυψη της επιθυμίας μας. Η μη κάλυψη της επιθυμίας εντείνει το πάθος. Η μακροπρόθεσμη μη πλήρωση της επιθυμίας προκαλεί δυσαρέσκεια, εντάσεις και η αντίσταση που το άτομο προσπαθεί να καταβάλλει οδηγεί με μεγαλύτερη σφοδρότητα –πάθος- στην κάλυψη αυτής της επιθυμίας. Πολλές φορές η ύπαρξη ενός πάθους χρησιμοποιείται για να καλύψει άλλους τομείς στους οποίους νιώθουμε έντονη στέρηση, στην προσπάθειά μας να βρούμε μια ισορροπία στη ζωή μας.

Τα πάθη ασκούν επίδραση στη ζωή μας και τον εαυτό μας. Είναι πιο ισχυρά από τη θέλησή μας να τα εξαλείψουμε ή να τα μειώσουμε.

Τα πάθη δεν ταυτίζονται με αρνητικές επιπτώσεις. Το πρόβλημα εμφανίζεται όταν τα πάθη γίνονται τελείως ανεξέλεγκτα. Ωστόσο, τα πάθη έχουν και τη θετική τους πλευρά, καθώς αποτελούν κίνητρο για δράση και δημιουργικότητα, αφοσίωση στην ενασχόληση με κάτι, πραγματοποίηση των στόχων. Όπως ανέφερε ο γάλλος φιλόσοφος Claude Adrien Helvetius, «ακυρώνοντας τις επιθυμίες, ακυρώνουμε τον νου. Αυτός που δεν έχεις πάθος, δεν έχει αρχές και κίνητρα για να δράσει». Και ο συγγραφέας de Balzac θεωρούσε σημαντικό το πάθος αναφέροντας ότι «όλη η ανθρωπότητα είναι πάθος. Χωρίς πάθος, η θρησκεία, η ιστορία, τα μυθιστορήματα, η τέχνη δεν θα υπήρχαν». 

Το πρόβλημα ξεκινάει όταν ένα πάθος γίνεται εμμονή. Το πάθος είναι η έντονη ενέργεια που επικεντρώνουμε σε ένα συγκεκριμένο αντικείμενο ή κατάσταση και μας κάνει να νιώθουμε ελεύθεροι από εξωτερικούς περιορισμούς και από τον έλεγχο. Ωστόσο, αυτή η ελευθερία που βιώνουμε μέσα από την εκπλήρωση του πάθους είναι μια πρόσκαιρη κατάσταση, καθώς με το πέρασμα του χρόνου νιώθουμε πιο έντονα την ανάγκη για κάλυψη του πάθους μας. Όταν το πάθος γίνεται εμμονή, τότε νιώθουμε ότι δεν είμαστε ικανοί να ελέγξουμε την επιθυμία μας και να αναστείλουμε την κάλυψή της, με αποτέλεσμα να καταλήγουμε η ζωή μας να κατευθύνεται από το πάθος μας. 

Η ύπαρξη ενός πάθους δεν σημαίνει πως θα γίνουμε δυσλειτουργικοί. Μπορούμε να κάνουμε τη διάκριση ανάμεσα στο εμμονικό πάθος, όπου το πάθος είναι μια εμμονή που κυριαρχεί στη ζωή μας ή κατά καιρούς καταφεύγουμε σ’ αυτή και το πάθος, στο οποίο καταφέρνουμε να διατηρήσουμε μια ισορροπία χωρίς να χάνουμε τις γενικότερες ισορροπίες που διέπουν τη ζωή μας.  Για τον Σπινόζα τα πάθη χαρακτηρίζονται από την υπερβολή, την εμμονή, την προσκόλληση και τον εγκλωβισμό ενός αντικειμένου και την έλλειψη ενδιαφέροντος για άλλα αντικείμενα ή καταστάσεις. Υπό αυτή την οπτική τα πάθη μας κρατούν δέσμιους σε κάτι και μας απομακρύνουν από όλα τα υπόλοιπα, από άλλες σκέψεις. Σύμφωνα με τον Σπινόζα ο άνθρωπος μπορεί να έχει μια ενεργητική δράση πάνω στη ζωή του και να διαχειρίζεται ο ίδιος τα πάθη του όταν έχει επαρκή γνώση του εαυτού και της κατάστασής του (Brown & Stenner, 2001, αναφ. στον Δαφέρμο*).

Ίσως, η άποψη του Βολταίρου για τα πάθη μας δείχνει την απάντηση που θέλουμε. «Τα πάθη για τον άνθρωπο είναι ό,τι ο άνεμος για τα ιστιοφόρα. Παρόλο που μπορεί να τον καταστρέψουν, δεν μπορεί να προχωρήσει χωρίς αυτά». Όσο και να θέλουμε να απαλλαγούμε από κάποια πάθη, ίσως, είναι πιο εύκολο να τα αποδεχθούμε… και να μάθουμε να ζούμε με αυτά, προσπαθώντας να διατηρούμε κάποιες ισορροπίες στη ζωή μας. Το πάθος, επομένως, είναι απαραίτητο για τη ζωή, αλλά και καταστροφικό, όταν χάνουμε κάθε έλεγχο. Κάποιοι άνθρωποι είναι περισσότερο δέσμιοι των παθών τους και ελέγχονται από αυτά. Ίσως είναι λίγο δύσκολο να τους κατανοήσουν οι υπόλοιποι. «Είναι προφανές ότι δεν μπορούμε να εξηγήσουμε ένα πάθος σε κάποιον που δεν το έχει ζήσει, όπως δεν μπορούμε να εξηγήσουμε το φως σε έναν εκ γενετής τυφλό», σύμφωνα με τον ποιητή Eliot. Θετικά προσέγγισε τα πάθη και ο Camus «Υπάρχουν κάποια πάθη τόσο δυνατά, που δεν μπορεί παρά να είναι αρετές», αλλά και ο Denis Diderot «τα πάθη ανυψώνουν τον άνθρωπο σε ανώτερα επίπεδα».

Χωρίς τα «κακά»- «αμαρτωλά» πάθη δεν θα υπήρχαν και τα πάθη που κινητοποιούν, συμβάλλουν στην εξέλιξη του ατόμου και τη βελτίωση του πνεύματος. Εξάλλου, ελέγχω τα πάθη μου είναι σαν να προσπαθώ να ελέγχω τα συναισθήματά μου με βάση τη λογική. Όταν αυτό το κάνω σε μεγάλο βαθμό μπορεί να φτάσω στο άλλο το άκρο, καταλήγοντας στο να είμαι δέσμιος της λογικής. 

Δέσμιος των παθών ή δέσμιος της λογικής; Ελέγχοντας τα πάθη μας ή κάτω από την επίδραση των παθών μας; Η ισορροπία είναι κάπου στη μέση, κι αυτός θα πρέπει να είναι και ο στόχος μας… Τα πάθη δημιουργούν, αλλά και καταστρέφουν. Παίζει σημαντικό ρόλο πως εμείς χειριζόμαστε ή νοηματοδοτούμε την κατάσταση, τι προσδοκίες έχουμε και τι προτεραιότητες βάζουμε. «Η ευτυχία ενός ανθρώπου στη ζωή δεν έχει να κάνει με την απουσία παθών, αλλά με την κυριαρχία του επάνω σ’ αυτά» (Alfred Tennyson).

«Οι άνθρωποι μπορεί να έχουν πολλά διαφορετικά πάθη.

Το αληθινό είναι αυτό για χάρη του οποίου είναι έτοιμοι να εγκαταλείψουν τους άλλους»

Marcel Proust

* http://www.ilhs.tuc.gr/gr/spinoza_psyhologia.htm. Δαφέρμος, Μ. Ο Σπινόζα και η Ψυχολογία.

Brown, S. & Stenner, P.(2001). Being Affected: Spinoza and the Psychology of Emotion, International Journal of Group Tensions, 30 (1), 81-105.