Τα συναισθήματα των ζώων

Η ηθολογία ασχολείται με τη συμπεριφορά των ζώων, ενώ με το πέρασμα των ετών άρχισε να μελετά και τα συναισθήματα των ζώων, με κύριο ερώτημα αν τα ζώα αγαπούν, απογοητεύονται, ερωτεύονται, πενθούν, χαίρονται και λυπούνται. Αρχικά, οι ειδικοί που ασχολήθηκαν με το ζήτημα θεώρησαν ότι μοιραζόμαστε την ίδια συναισθηματική κληρονομιά με τα ζώα και τα συναισθήματα λειτουργούν με τον ίδιο τρόπο. Ο Πυθαγόρας υποστήριζε ότι τα ζώα αισθάνονται ακριβώς τα ίδια συναισθήματα με τους ανθρώπους (Bekoff, 2000), ενώ ο Δαρβίνος στηριζόμενος στις εντυπωσιακές ομοιότητες ανάμεσα στην ανθρώπινη και ζωική συμπεριφορά, θεωρούσε ότι τα ζώα έχουν συναισθήματα. Θεωρούσε ότι τα ζώα βιώνουν ποικίλα συναισθήματα, όπως θυμό, ευτυχία, αηδία, φόβο, λύπη και έκπληξη. Ακόμη, υποστηρίχθηκε ότι τα ζώα έχουν διαφορετικά συναισθήματα και κάθε ζώο, όπως και κάθε άνθρωπος, έχει τη δική του προσωπικότητα (Bekoff, 2009). Η θέση αυτή δέχθηκε κατηγορίες για ανθρωπομορφισμό, καθώς θεωρήθηκε ότι αποδίδονται ανθρώπινα χαρακτηριστικά σε μη ανθρώπινα όντα (Masson & McCarthy, 1996).

Στη συνέχεια έγινε μια προσπάθεια να μελετηθούν και να προσεγγιστούν ξεχωριστά τα συναισθήματα των ζώων από αυτά των ανθρώπων. Τα συναισθήματα των ζώων χαρακτηρίζονται από μια πολυπλοκότητα, καθώς βιώνουν ανάμεικτα και περίπλοκα συναισθήματα. Τα συναισθήματα των ζώων χαρακτηρίζονται από διαφοροποιήσεις, καθώς δεν έχουν όλα τα ζώα τα ίδια τα συναισθήματα. Τα ζώα έχουν διαφορετικά συναισθήματα που διαμορφώνουν και τη συμπεριφορά τους. 

Η βασική δυσκολία στη μελέτη των συναισθημάτων τόσο στα ζώα όσο και στους ανθρώπους έγκειται στο ότι δεν μπορούμε να κατανοήσουμε κάποια συναισθήματα μέσα από την παρατήρηση. Ακόμη και στους ανθρώπους είναι δύσκολο να κατανοήσουμε κάποια συναισθήματα, καθώς δεν μπορούμε να τα αποδώσουμε με λόγια, χωρίς αυτό να σημαίνει πως δεν υπάρχουν. Για τα συναισθήματα των ανθρώπων έχει χρησιμοποιηθεί και ο όρος ‘αλεξιθυμία’, που αναφέρεται στην ανικανότητα του ατόμου να περιγράψει ή να αναγνωρίσει συναισθήματα, τα οποία όμως μπορεί να προσδιορίσει ως σωματικές αισθήσεις και συμπεριφορές. 

Στους ανθρώπους τα συναισθήματα αφορούν μια υποκειμενική συνειδητή εμπειρία, που χαρακτηρίζεται από ψυχικές, νοητικές/ γνωστικές και ψυχοσωματικές/ βιολογικές διαστάσεις. Τα συναισθήματα προσφέρουν νόημα και βάθος στη ζωή και συμβάλλουν στην επιβίωση του ατόμου. Για παράδειγμα, ο φόβος αποτελεί ένα κίνητρο για αποφυγή κινδύνου, η αγάπη είναι κίνητρο για φροντίδα των μικρών, ο θυμός συμβάλλει στη διατήρηση των κεκτημένων ή στην υπεράσπιση της περιοχής. Ο πρωταρχικός σκοπός ύπαρξης των συναισθημάτων που ισχύει για τους ανθρώπους αλλά και για τα ζώα είναι η επιβίωση. Ωστόσο, αυτό που εμείς μπορούμε να παρατηρήσουμε είναι η συμπεριφορά και όχι το συναίσθημα. Στις περισσότερες περιπτώσεις προσπαθούμε μέσα από τη συμπεριφορά να βγάλουμε συμπεράσματα για τον τρόπο που βιώνονται τα συναισθήματα. Για παράδειγμα, το κελάηδημα είναι ένας τρόπος καθορισμού της περιοχής, ή μια εκδήλωση της ικανότητας προς ερωτικούς συντρόφους, ή μια επιθετική/ σεξουαλική πράξη. 

Η ειδοποιός διαφορά ανάμεσα σε ανθρώπους και ζώα είναι η γλώσσα, που δίνει τη δυνατότητα στους ανθρώπους να εκφράσουν τα συναισθήματα με λέξεις, να τα περιγράψουν και να τα αποδώσουν, χωρίς αυτό να σημαίνει πως αποτυπώνονται με ακρίβεια τα πραγματικά συναισθήματα. Εξάλλου, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ό,τι αισθάνεται ένας άνθρωπος δεν είναι ποτέ εντελώς προσιτό σε έναν άλλο. Τις περισσότερες φορές καταλαβαίνουμε αυτό που ο άλλος θέλουμε να καταλάβει (Masson & McCarthy, 1996).

Οι άνθρωποι συνήθως αποδίδουν τα κατώτερα αρνητικά συναισθήματα στα ζώα, όπως οργή, σκληρότητα, απληστία, υπερηφάνεια και μίσος, ενώ θεωρούν ότι μόνο οι άνθρωποι νιώθουν ευγενή συναισθήματα, όπως συμπόνια, αγάπη, αλτρουισμό, ευσπλαχνία, ευλάβεια, τιμή και ταπεινότητα.   

Ωστόσο, θα πρέπει να κατανοήσουμε ότι δεν πρέπει να βλέπουμε τα ζώα μέσα από τα δικά μας συναισθήματα. Τα ζώα βιώνουν όλα τα συναισθήματα, αλλά μπορεί να τα εκφράζουν με διαφορετικό τρόπο από αυτούς που εμείς έχουμε στο μυαλό μας ή από αυτούς που εμείς χρησιμοποιούμε. Το κυρίαρχο και ευρέως αναγνωρισμένο συναίσθημα των ζώων είναι ο φόβος. Πρόκειται για ένα εξελικτικό πλεονέκτημα, που αποτελεί μια αμυντική συμπεριφορά (αυτοάμυνα). Το κάθε ζώο εμφανίζει φόβους για διαφορετικά αντικείμενα, καταστάσεις και φαινόμενα. Για παράδειγμα, τα άλογα εμφανίζουν φόβο για αρπακτικά, για ασυνήθιστες κινήσεις, θορύβους και οσμές. Σημαντικό ρόλο παίζει η προσωπική ιστορία του κάθε ζώου (Masson & McCarthy, 1996).

Ένας διαχωρισμός των ειδικών για τα συναισθήματα είναι σε πρωτεύοντα και δευτερεύοντα. Τα πρωτεύοντα συναισθήματα είναι ο φόβος, η επιθετικότητα, ο πανικός και ο ενθουσιασμός, που αποδίδονται τόσο στους ανθρώπους όσο και στα ζώα, ενώ τα δευτερεύοντα συναισθήματα είναι η υπερηφάνεια, η ντροπή, η χαρά, η λύπη, η ζήλεια, η ευτυχία και η αγάπη και αποδίδονται κυρίως στους ανθρώπους. Ορισμένοι ειδικοί θεωρούν ότι τα θηλαστικά και ορισμένα άλλα σπονδυλωτά έχουν αναπτύξει και κάποια δευτερεύοντα συναισθήματα.  

Γενικά, τα ζώα βιώνουν όλα τα συναισθήματα, όπως αγάπη και φιλία, γονεϊκή αγάπη, φόβους, φόβο πτώσης, πένθος, επιθετικότητα, χαρά, οργή, λύπη, ελευθερία. Όσοι ασχολούνται με τα ζώα αναφέρουν συναισθήματα αγάπης, φιλίας και λύπης τόσο για ζώα του ίδιου είδους όσο και για ζώα διαφορετικών ειδών. Για παράδειγμα, τα σκυλιά θεωρείται ότι βιώνουν θετικά συναισθήματα, όπως αγάπη και αφοσίωση, ενώ το επίπεδο ευαισθησίας τους παρομοιάζεται με αυτό των παιδιών (Masson & McCarthy, 1996).

Βιβλιογραφία

Bekoff, M. (2000). Animal Emotions: Exploring Passionate Natures. BioScience, 50 (10), 861–870.

Bekoff, M. (2009). Encyclopedia of animal rights and animal welfare. Greenwood Press.

Masson, J.M., & McCarthy, S. (1996). Όταν οι ελέφαντες κλαίνε. Η συναισθηματική ζωή των ζώων. Αθήνα: Ωκεανίδα.