Στιγματισμός και αναπηρία

Το στίγμα αποτελεί μία κοινωνικά κατασκευασμένη έννοια, η οποία αφορά το κάθε τι διαφορετικό. Πώς βιώνουν τα άτομα τον στιγματισμό και τι νιώθουν; 

 

Το στίγμα αποτελεί μία κοινωνικά κατασκευασμένη έννοια, η οποία αφορά το κάθε τι διαφορετικό. Πρόκειται για ένα κοινωνικό και ψυχολογικό φαινόμενο, το οποίο αποδίδει μια ανεπιθύμητη ή δυσφημιστική ιδιότητα σε ένα άτομο ή σε μια ευρύτερη κοινωνική ομάδα. Το στίγμα στερεί από το άτομο το δικαίωμα της κοινωνικής αποδοχής. Το στίγμα περιλαμβάνει κοινωνική αποδοκιμασία, περιθωριοποίηση και απομόνωση του ατόμου που διαφέρει από τα υπόλοιπα άτομα. Το στίγμα οφείλεται στο γεγονός ότι κάθε αναπηρία, σωματική ή ψυχική, καθορίζεται κοινωνικά και πολιτισμικά. Το στίγμα είναι ένα χαρακτηριστικό που απαξιώνει σε μεγάλο βαθμό ένα άτομο, μειώνοντας το και ξεχωρίζοντας αυτό από ένα σύνολο ατόμων που φέρει παρόμοια, συνηθισμένα χαρακτηριστικά.

Η κοινωνία αισθάνεται αμηχανία σε ότι είναι διαφορετικό από αυτά που έχει συνηθίσει. Τα άτομα αισθάνονται άβολα, ενώ δεν ξέρουν πώς να αντιδράσουν, όταν έρχονται αντιμέτωπα με κάτι που δεν έχουν συνηθίσει. Κάθε τι άγνωστο μας φοβίζει και προτιμούμε να το απομακρύνουμε από κοντά μας. Η στάση που διαμορφώνει η κοινωνία απέναντι στα άτομα με αναπηρία εξαρτώνται από την κοινωνική και πολιτισμική διάσταση του θέματος. Το στίγμα συνδέεται με απόδοση χαρακτηρισμών, με στερεότυπα, με διακρίσεις και απώλεια της κοινωνικής θέσης.

Ένα βασικό ερώτημα είναι αν το στίγμα έχει θετικά οφέλη. Η απάντηση με βάση τις έρευνες είναι ναι, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι προτιμά κάποιος να είναι στιγματισμένος ώστε να αποκομίσει αυτά τα θετικά οφέλη. Τα οφέλη για τα στιγματισμένα άτομα είναι η νομιμοποίηση της αποκλίνουσας συμπεριφοράς, η απαλλαγή από τους πρέποντες κοινωνικούς κανόνες και τις υποχρεώσεις και η παροχή διαπροσωπικών και κοινωνικών ευκαιριών.

Το στίγμα σημαίνει αποστροφή, μη κοινωνική αποδεκτή και επιθυμητή διαφορετικότητα. Το στίγμα αφορά όχι μόνο το ίδιο το άτομο, αφορά και την οικογένεια του ατόμου. Το στίγμα οδηγεί σε υποτίμηση, και συμβαίνει μόνο κατά την διαπροσωπική επικοινωνία και αλληλεπίδραση. Επηρεάζει την ποιότητα της ζωής και την ψυχική κατάσταση του ατόμου. Ουσιαστικά, πρόκειται για ένα είδος σχέσης ανάμεσα σε ένα χαρακτηριστικό και σε ένα στερεότυπο.

Όταν το άτομο γεννιέται με κάποιο πρόβλημα, τότε όλη η κοινωνικοποίησή του πραγματοποιείται με βάση τη δεδομένη κατάσταση. Και με βάση τις δεξιότητες και τις ικανότητες που μπορεί να αναπτύξει διαμορφώνεται και η ταυτότητα του ατόμου. Το άτομο θα πρέπει να διαχειριστεί την πίεση που νιώθει από τις κοινωνικές συγκρούσεις. Οι συμπεριφορές διάκρισης και στιγματισμού οδηγούν σε στιγματισμό και την οικογένεια. Πολλές φορές η ίδια η οικογένεια στιγματοποιεί τον εαυτό της, νιώθει ντροπή για το ανάπηρο μέλος της. Και κάποιες οικογένειες θεωρούν ότι η καλύτερη λύση είναι η απόκρυψη του προβλήματος.

Οι μηχανισμοί που υπάρχουν και συνδέονται με τον στιγματισμό είναι η αρνητική αντιμετώπιση και η άμεση διάκριση που βιώνει το άτομο καθώς και η αυτόματη ενεργοποίηση στερεοτύπων και οι διαδικασίες απειλής της ταυτότητας. Η διάκριση επιδρά άμεσα στην κοινωνική θέση, την ψυχική ευζωία και την σωματική υγεία των στιγματισμένων. Το στίγμα επιδρά στα στιγματισμένα άτομα μέσα από τις διεργασίες της επιβεβαίωσης της προσδοκίας ή μέσα από την αυτοεκπληρούμενη προφητεία.

Το στίγμα απειλεί την ταυτότητα του ατόμου, ενώ εξαρτάται από τις ερμηνείες των κοινωνικών πλαισίων, των κινήτρων και των στόχων. Η προστασία της αυτοεκτίμησης συμβάλλει στη διαμόρφωση των συναισθημάτων, των πεποιθήσεων και των συμπεριφορών. Το στίγμα επηρεάζεται και από τα ατομικά χαρακτηριστικά που συμβάλλουν στη διαμόρφωση των καταστάσεων. Τα άτομα διαφοροποιούνται ως προς τον τρόπο που αντιμετωπίζουν μία χρόνια κατάσταση στιγματισμού, ενώ οι στόχοι και τα κίνητρα των ατόμων διαμορφώνονται και με βάση τις αντιλήψεις και τον τρόπο κατανόησης των καταστάσεων.

Παρά την επιστημονική πρόοδο και την εξέλιξη στις μεθόδους αντιμετώπισης και παρεμβάσεων, οι ψυχικές ασθένειες παραμένουν συνώνυμες με το ανεξήγητο, το μυστηριώδες και το τρομακτικό, ενώ συνοδεύονται από πολλές λανθασμένες πεποιθήσεις, προκαταλήψεις, δοξασίες και μύθους.

Παπαδοπούλου Ελένη- Ψυχολόγος