Κοινωνική Ταυτότητα των Ατόμων με Αναπηρία και Στιγματισμός

Σύμφωνα με τους Tajfel και Turner, «η κοινωνική ταυτότητα αποτελείται από εκείνες τις όψεις της αυτοεικόνας ενός ατόμου που προέρχονται από τις κοινωνικές κατηγορίες στις οποίες το άτομο θεωρεί ότι ανήκει». Με βάση την κοινωνική ταυτότητα το άτομο καθορίζει τα χαρακτηριστικά αλλά και τον τρόπο σκέψης και συμπεριφοράς του, αξιολογεί τον εαυτό του και διαμορφώνει την αυτοεικόνα του.        

 

             

Σε μια βιβλιογραφική ανασκόπηση των Logeswaran et al. (2019), εξετάστηκε πώς βλέπουν την κοινωνική τους ταυτότητα άτομα με νοητικές διαταραχές. Οι ερευνητές εστίασαν στον τρόπο που οι άνθρωποι με νοητικές διαταραχές περιγράφουν την ετικέτα που τους έχει δοθεί, πόσο αυτό επηρεάζει τον τρόπο που βλέπουν τον εαυτό τους και κατά πόσο αναγνωρίζουν ότι φέρουν μια υποτιμημένη εικόνα μέσα στην κοινωνία. Οι συγκεκριμένοι ερευνητές μελέτησαν 16 έρευνες που εξέταζαν την ταυτότητα των ατόμων με νοητικές διαταραχές και συμπέραναν ότι παρόλο που τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρούνται ορισμένες θετικές αλλαγές αναφορικά με τις στάσεις που έχει ο πληθυσμός απέναντι στα άτομα με αναπηρία, όχι όμως και απέναντι στα άτομα με νοητικές αναπηρίες που συνεχίζουν να είναι ετικετοποιημένα και στιγματισμένα. Οι ετικέτες που φέρουν και το στίγμα που κουβαλούν οδηγεί στην εκδήλωση αρνητικών επιδράσεων στην ταυτότητα και συμπεριφορά του ατόμου με νοητική διαταραχή. Οι χαρακτηρισμοί που αποδίδονται σε αυτά τα άτομα διαιωνίζουν το στίγμα που βιώνουν και διαρκώς επηρεάζουν αρνητικά την κοινωνική τους ταυτότητα.

Πιο συγκεκριμένα, οι Logeswaran et al. (2019) διαπίστωσαν ότι οι νοητικές αναπηρίες σε ορισμένους δεν άσκησαν επιρροή στην αυτοεικόνα τους και δεν θεωρούσαν ότι η αναπηρία αποτελεί κύρια πτυχή της ταυτότητάς τους. Επίσης, βρέθηκε ότι τα άτομα όταν αντιλαμβάνονταν ότι βρίσκεται υπό απειλή η ταυτότητά τους κατέφευγαν στη χρήση μηχανισμών άμυνας για να αντιμετωπίσουν την απειλή και να παραμείνουν με μια θετική κοινωνική ταυτότητα. Στις περισσότερες έρευνες βρέθηκε ότι οι άνθρωποι με νοητικές αναπηρίες νιώθουν αρνητικά για την ετικέτα που τους αποδίδεται και βιώνουν ντροπή και αμηχανία, ενώ ταυτόχρονα συχνά νιώθουν θυμό, αδυναμία και απογοήτευση, όταν συζητούν για την ετικέτα που τους έχει αποδοθεί. Ακόμη, η πλειοψηφία των ατόμων με νοητική αναπηρία των ερευνών που εξετάστηκαν βρέθηκε ότι γνωρίζουν ότι οι άλλοι τους βάζουν μια αρνητική ταμπέλα, συχνά ως ένα άμεσο αποτέλεσμα των αρνητικών κοινωνικών αλληλεπιδράσεων που έχουν βιώσει κατά τη διάρκεια της ζωής τους. Οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι η κοινωνική ταυτότητα εξαρτάται σε σημαντικό βαθμό από την κοινωνική σφαίρα και την αλληλεπίδραση που έχει το άτομο με το περιβάλλον γύρω του. Το κοινωνικό πλαίσιο συμβάλλει στη διαμόρφωση της κοινωνικής ταυτότητας που επηρεάζεται μέσα από τις σχέσεις ανάμεσα στο άτομο και το περιβάλλον.  

Αξίζει να σημειωθεί ότι εκτός από τη Θεωρία Κοινωνικής Ταυτότητας του Tajfel, που αναφέρθηκε πιο πάνω σημαντικό ρόλο στις διομαδικές σχέσεις διαδραματίζει και η Θεωρία της Αυτοκατηγοριοποίησης, του Turner. Οι δύο αυτές θεωρίες υποστηρίζουν ότι η αναπηρία είναι μια κοινωνική κατηγορία που επηρεάζει τον τρόπο που την αντιλαμβάνονται σε ψυχολογικό επίπεδο. Στο άρθρο αναδύεται επίσης ο τρόπος που η Θεωρία Κοινωνικής Ταυτότητας συμβάλλει στη μελέτη της αναπηρίας. Η μελέτη της αναπηρίας αποτελεί ένα ζήτημα, που συνδέεται με κοινωνικές, πολιτικές και πολιτισμικές διαστάσεις (Dirth & Branscombe, 2018).  

 

Διακρίσεις Ατόμων με Αναπηρία: Το Στίγμα και η Αντιμετώπιση

Σύμφωνα με τον Goffman (1963), το άτομο που παρεκκλίνει από το κοινωνικά αποδεκτό στιγματίζεται. Το στίγμα είναι ένας ευρύς όρος που περιλαμβάνει την αποστροφή του σώματος του ανάπηρου, καθώς το σώμα του χαρακτηρίζεται από ελαττώματα- κουσούρια ή παραμορφωμένα μέλη. Στη βάση του στίγματος βρίσκεται η διαφορετικότητα η οποία είναι μη κοινωνικά επιθυμητή και αποδεκτή, ενώ θεωρείται ότι πρόκειται για μια «μεταδοτική» κατάσταση, με αποτέλεσμα το στίγμα να το εισπράττει και η οικογένεια και οι στενοί φίλοι του ανάπηρου ατόμου. Δύο είναι τα βασικά χαρακτηριστικά του στίγματος, σύμφωνα με τους Major και O’ Brien (2005). Πρώτον, το στίγμα αποτελείται από ένα χαρακτηριστικό που διαφοροποιεί το συγκεκριμένο άτομο και το οδηγεί στην υποτίμηση. Δεύτερον, η απόδοση ενός χαρακτηρισμού και το στίγμα εξαρτώνται από τις σχέσεις και το πλαίσιο, γεγονός που υποδεικνύει ότι το στίγμα είναι μια κοινωνικά κατασκευασμένη έννοια.

Είναι φανερό ότι προβάλλεται η κοινωνική δομή του στίγματος, ενώ ουσιαστικά το στίγμα είναι ένα είδος σχέσης ανάμεσα σε ένα χαρακτηριστικό και σε ένα στερεότυπο. Το στίγμα συμβαίνει όταν υπάρχει μια ασυμφωνία μεταξύ της οπτικής κοινωνικής ταυτότητας του ατόμου και της πραγματικής κοινωνικής ταυτότητας (Goffman, 1963). Τα ανάπηρα άτομα στιγματίζονται μέσα στην κοινωνία στην οποία ζούνε καθώς αποκλίνουν από το κοινωνικά φυσιολογικό και αποδεκτό. Το στίγμα εκτός από τα ίδια τα ανάπηρα άτομα φαίνεται πως αφορά και τα άτομα που ανήκουν στο οικογενειακό ή στενό φιλικό περιβάλλον του ανάπηρου ατόμου. Πρόκειται για ένα άμεσο αποτέλεσμα των κοινωνικών αλληλεπιδράσεων που επηρεάζεται σημαντικά από τα εκάστοτε πολιτισμικά πλαίσια που επικρατούν, όπως είναι τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και άλλες πολιτισμικές δομές και οργανώσεις που διαμορφώνουν τις προσδοκίες και τα χαρακτηριστικά της διαφορετικότητας (Pescosolido et al., 2008).

 

Τα άτομα που ανήκουν σε μια μειονεκτική ή περιθωριοποιημένη ομάδα δέχονται συμπεριφορές διάκρισης, ενώ συχνά τους χαρακτηρίζουν με ένα σύνολο στερεοτύπων και βιώνουν έντονες προκαταλήψεις, που είναι αρνητικά συναισθήματα από τους άλλους. Στο σύνολό τους, τα στερεότυπα, οι προκαταλήψεις και οι διακρίσεις δομούν τις αρνητικές κοινωνικές στάσεις που βιώνουν τα άτομα που προέρχονται από μια στιγματισμένη ομάδα (Κοκκινάκη, 2006). Τα άτομα με αναπηρία που ανήκουν σε μια στιγματισμένη κοινωνική ομάδα μπορεί να αποκτήσουν εμπειρίες που θα έρθουν σε σύγκρουση με την προκατάληψη και τη διάκριση που έχουν δεχθεί κυρίως μέσα από την ύπαρξη κοινωνικής στήριξης (Logeswaran et al., 2019). 

 

Τα άτομα για να αντιμετωπίσουν την αρνητική ή χαμηλή τους κοινωνική ταυτότητα και να βελτιώσουν τις διομαδικές τους σχέσεις θα πρέπει να επιλέξουν την κατάλληλη ή τις κατάλληλες στρατηγικές. Η επιλογή της στρατηγικής εξαρτάται  από τη διαπερατότητα των ορίων ανάμεσα στην ενδοομάδα και την εξωομάδα, τη σταθερότητα της θέσης της ενδοομάδας στο μέλλον και τη νομιμότητα του συστήματος κατανομής των θέσεων (Hogg & Vaughan, 2010). Για την αντιμετώπιση του στιγματισμού μπορούν να εφαρμοστούν διάφορες στρατηγικές, όπως κοινωνική δημιουργικότητα ή κοινωνικός ανταγωνισμός, με βάση τη Θεωρία Κοινωνικής Ταυτότητας. Σύμφωνα με την κοινωνική δημιουργικότητα τα άτομα της ενδοομάδας αλλάζουν τη διάσταση της σύγκρισης ή αλλάζουν το νόημα της διάστασης. Για παράδειγμα, τα άτομα με νοητική αναπηρία μπορεί να δώσουν έμφαση σε αυτά που έχουν καταφέρει και στην ψυχική ανθεκτικότητα που έχουν ή να αντιμετωπίσουν τον εαυτό τους ως μια ομάδα με ιδιαίτερα χαρίσματα και όχι ειδικές ανάγκες. Σύμφωνα με τον κοινωνικό ανταγωνισμό, τα άτομα που βρίσκονται στην ομάδα χαμηλής κοινωνικής θέσης μπορούν να αλλάξουν τη θέση τους ώστε να μην βιώνουν σύγκρουση, εχθρότητα και ανταγωνισμό. Για παράδειγμα, τα άτομα με νοητική διαταραχή μπορούν να ενταχθούν σε κινήματα για τα δικαιώματα των ατόμων με αναπηρία, ώστε να διεκδικήσουν περισσότερα δικαιώματα ή να απαιτήσουν την αντιμετώπιση των διακρίσεων (Dirth & Branscombe, 2018).

Μία στρατηγική που επιλέγουν ορισμένα άτομα με αναπηρία είναι η κοινωνική κινητικότητα, προσπαθώντας να φύγουν από τη στιγματισμένη ομάδα και να εισέλθουν σε μια άλλη ομάδα. Αναζητούν ομάδες με υψηλότερη θέση και κύρος, όπου θα μπορέσουν να βρουν αποδοχή και θα κάνουν πιο ευνοϊκές για τα ίδια συγκρίσεις, βελτιώνοντας έτσι την κοινωνική τους ταυτότητα. Με αυτό τον τρόπο αντιμετωπίζουν την προκατάληψη που βίωναν, αν και υπάρχει η πιθανότητα να βιώσουν περιθωριοποίηση και ανισότητα και μέσα στη νέα ομάδα υπαγωγής (Dirth & Branscombe, 2018).

 

 

Βιβλιογραφία

Dirth, T.P. & Branscombe, N.R. (2018). The Social Identity Approach to Disability: Bridging disability studies and psychological science. Psychological Bulletin, 144 (12), 1300-1324.

Goffman, E. (1963). Stigma: Notes on the management of spoiled identity. New Jersey: Prentice-Hall Inc.

Hogg, M.A., & Vaughan, G. (2010). Κοινωνική Ψυχολογία. Αθήνα: Εκδόσεις Gutenberg.

Κοκκινάκη, Φ. (2006). Κοινωνική Ψυχολογία: Εισαγωγή στη μελέτη της κοινωνικής συμπεριφοράς. Αθήνα: Εκδόσεις Τυπωθήτω.

Major, B., & O’ Brien, L.T. (2005). The Social Psychology of Stigma. Annual Review of Psychology, 56, 393- 421.

Logeswaran, S., Hollett, M., Zala, S., Richardson, L. & Scior, K. (2019). How do people with intellectual disabilities construct their social identity? A review. Journal of Applied Research in Intellectual Disabilities, 32 (3), 533-542.

 

Κουραβάνας Νικόλαος & Παπαδοπούλου Ελένη, Ψυχολόγος, MSc.