ευΨυχία- ΘΕΜΑΤΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ- Παπαδοπούλου Ελένη- Κουραβάνας Νικόλαος: Ψυχική Ασθένεια και Αυτο-στιγματισμός

Κάθε χρόνο στις 10 Οκτωβρίου, γιορτάζεται η Παγκόσμια Ημέρα Ψυχικής Υγείας σε μια προσπάθεια ευαισθητοποίησης της κοινής γνώμης γύρω από το τι συνιστά την ψυχική ασθένεια και ταυτοχρόνως επιχειρείται μια προσπάθεια στήριξης της ψυχικής υγείας σε όλο τον κόσμο. Υπολογίζεται ότι πάνω από 450 εκατομμύρια άνθρωποι πάσχουν από ψυχικές διαταραχές, οι οποίες στο 60% ξεκινούν στην εφηβεία και είτε παρουσιάζεται άρνηση αναγνώρισης του προβλήματος, είτε δεν δίνεται η κατάλληλη σημασία. Επίσης, η κατάθλιψη σε παγκόσμια κλίμακα υπολογίζεται σε 154 εκατομμύρια άτομα. Ακόμη, το ποσοστό κατάχρησης αλκοόλ ανέρχεται στα 95 εκατομμύρια κρούσματα, ενώ η σχιζοφρένεια αποτελεί μια από τις 10 συχνότερες αιτίες αναπηρίας στον κόσμο (Ε. Ψαρρά, 2020).

Σύμφωνα με την Μ. Οικονόµου-Λαλιώτη, Επικ. Καθηγήτρια Ψυχιατρικής και επιστηµονικά υπεύθυνη του Προγράµµατος «αντι-στίγµα» ΕΠΙΨΥ, η ψυχική διαταραχή εκφράζει ένα ευρύ φάσμα συμπτωμάτων που έχουν αντίκτυπο στην ψυχική υγεία κι επηρεάζουν την σκέψη, το συναίσθημα, την συμπεριφορά, αλλά και την επικοινωνία του ατόμου. Το φάσμα της ψυχικής διαταραχής μπορεί να περιλαμβάνει καταστάσεις διαφορετικές όπως αγχώδεις διαταραχές ή φοβίες, κατάθλιψη ή ακόμη πιο σοβαρές διαταραχές όπως την σχιζοφρένεια. Μπορεί να προσβάλει άτομα κάθε ηλικίας και να παρουσιαστεί σε κάθε οικογένεια επηρεάζοντας την ψυχοσυναισθηματική και κοινωνική ζωή του ατόμου και της οικογένειάς του, απειλώντας πολλές φορές εκτός από την ποιότητα της ζωής και την ίδια την ζωή του ατόμου. Μία από τις βασικές αιτίες που το άτομο αρνείται να επισκεφθεί κάποιον ειδικό ψυχικής υγείας είναι το κοινωνικό στίγμα, δηλαδή ένας έντονα μειωτικός χαρακτηρισμός για κάποιον που πάσχει από κάποιου είδους ψυχικής διαταραχής ή νόσου, στερώντας του το δικαίωμα της πλήρους αποδοχής και αναγκάζοντάς τον να προσπαθεί να κρύψει το πρόβλημά του ή να απομονώνεται. Όταν αυτά τα αρνητικά στερεότυπα για την ψυχική νόσο γίνονται αποδεκτά από το άτομο, τότε μιλούμε για αυτό-στιγματισμό.

Σύμφωνα με τους Corrigan & Watson (2005), ως κύριες συνιστώσες του στίγματος προσδιορίζονται τα στερεότυπα, οι προκαταλήψεις και οι διακρίσεις. Τα στερεότυπα συνδέονται με την συχνά άκριτη εφαρμογή γενικεύσεων παραβλέποντας τις ατομικές διαφορές, π.χ. «οι ψυχικά ασθενείς είναι επικίνδυνοι». Από την άλλη, οι προκαταλήψεις συνδέονται με την συναισθηματική αντίδραση του ατόμου στα στερεότυπα, π.χ. «φόβος», ενώ οι διακρίσεις περιλαμβάνουν τις αρνητικές συμπεριφορές σε βάρος των στιγματιζόμενων, π.χ. «αποφυγή» και απορρέουν από τις προκαταλήψεις. Για τον Corrigan, όταν το άτομο ενστερνίζεται τις κοινωνικές προκαταλήψεις σε βάρος του και ενδοβάλλει το αρνητικό περιεχόμενό τους, τότε αυτοστιγματίζεται. Ο αυτοστιγματισμός ή το στίγμα του εαυτού διακρίνεται από μια ποικιλία αρνητικών συναισθημάτων όπως ενοχή, ντροπή, αίσθημα κατωτερότητας, με συνέπεια τάση για μυστικότητα και απομόνωση. Επιπροσθέτως, το άτομο διακατέχεται από χαμηλή αυτοπεποίθηση και νιώθει ότι δεν αξίζει όσο αξίζουν οι άλλοι ή ότι δεν είναι αρκετά ικανό ή αποτελεσματικό ως προς την επίτευξη στόχων ή την επίλυση προβλημάτων ή δυσκολιών. Ο αυτοστιγματισμός συνδέεται επίσης με την αποφυγή θεραπείας, υποσκάπτοντας τη δέσμευση του ασθενούς στη θεραπεία κι επηρεάζοντας αρνητικά την ανάρρωσή του. Πιο συγκεκριμένα, η αρνητική θεραπευτική έκβαση συνδέεται με την αποφυγή της ιατρικής βοήθειας, καθώς και με τις αρνητικές ενδοψυχικές διεργασίες στις οποίες οδηγεί ο αυτοστιγματισμός, που σχετίζονται με μειωμένα επίπεδα ανάρρωσης σε βάθος χρόνου, επιβαρυμένη κλινική εικόνα ως προς την προϋπάρχουσα ψυχωσική συμπτωματολογία κι αυξημένα καταθλιπτικά συμπτώματα και αυτοκτονικό ιδεασμό, απώλεια αισθήματος σκοπού στη ζωή που υπονομεύει περαιτέρω την ανάρρωσή του.

Οι συνέπειες, λοιπόν, μπορεί να είναι αρκετά σημαντικές για το ίδιο το άτομο, αλλά και για το οικογενειακό ή ευρύτερο συγγενικό ή φιλικό περιβάλλον, αλλά κάποιες φορές διευρύνεται και στους επαγγελματίες ψυχικής υγείας ή στους φροντιστές του ατόμου. Οι Link & Phelan (2001), έχουν διαμορφώσει ένα μοντέλο που περιλαμβάνει ως αλληλένδετες συνιστώσες του στίγματος, την «ετικετοποίηση», τη «στερεοτυποποίηση», τον «(κοινωνικό) διαχωρισμό», την «απώλεια της κοινωνικής θέσης» και τις «διακρίσεις». Το στίγμα, δηλαδή, είναι αποτέλεσμα της αλληλενέργειας των ανωτέρω διαστάσεων. Εφόσον, η διάγνωση μπορεί να επιφέρει τον στιγματισμό του ατόμου, οι ψυχικά νοσούντες προτιμούν να μην διαγνωσθούν, για να μην κατηγοριοποιηθούν στους ψυχικά ασθενείς.

Στο σημείο αυτό είναι σημαντικό να έχουμε υπόψη ότι το στίγμα της ψυχικής ασθένειας έχει χαρακτηριστεί σαν μια ασθένεια με αντίστοιχες ή και σοβαρότερες συνέπειες από την ίδια την ψυχική νόσο. Στα άτομα που τα συμπτώματα είναι ευδιάκριτα και ειδικά σε περιπτώσεις βίαιης και επικίνδυνης συμπεριφοράς, φαίνεται πως ο γενικός πληθυσμός επιθυμεί μια μεγαλύτερη κοινωνική απόσταση, επιφέροντας έτσι σοβαρές συνέπειες στην ποιότητα της ζωής αυτών των ασθενών, στην αυτοπεποίθησή τους και στις μειωμένες κοινωνικές ή εργασιακές ευκαιρίες που τους προσφέρονται. Από την άλλη, για τους ασθενείς που τα συμπτώματά τους δεν είναι ευδιάκριτα, ο κοινωνικός περίγυρός τους τείνει λαθεμένα να τα θεωρεί εντελώς υγιή και δίχως ανάγκη θεραπείας, γεγονός που αντί να βοηθήσει αυτά τα άτομα, τα κάνει να αισθάνονται απόγνωση ή ανικανότητα, με μειωμένες ευκαιρίες εξέλιξης. Σε γενικές γραμμές, τα στερεότυπα για τους ψυχικά πάσχοντες σχετίζονται με ετικέτες όπως απρόβλεπτοι, βίαιοι, επικίνδυνοι, ανίκανοι, κοινωνικά και οικογενειακά δυσλειτουργικοί. Κάποιες από αυτές τις καταστάσεις ισχύουν κυρίως για ασθενείς που δεν λαμβάνουν την κατάλληλη θεραπευτική αντιμετώπιση, όμως η άκριτη γενίκευση της στερεότυπης αυτής εικόνας για όλους ανεξαιρέτως τους ψυχικά νοσούντες και η δυσπιστία και η επιφυλακτικότητα που προκύπτει, έχει ως αποτέλεσμα τη βίωση απόρριψης ή αποφυγής των ατόμων αυτών στις διαπροσωπικές και ευρύτερες κοινωνικές τους σχέσεις, καθώς και να υφίστανται πληθώρα άλλων διακρίσεων στην απασχόληση, τη στέγαση, ακόμη και στην αντιμετώπιση που λαμβάνουν από τις υπηρεσίες υγείας. Το στίγμα αποτελεί το μεγαλύτερο εμπόδιο για το άτομο με ψυχική ασθένεια για μια αξιοπρεπή θέση στην κοινωνία.

Τα τελευταία χρόνια, εξαιτίας της πανδημίας του COVID -19, παρατηρήθηκε διόγκωση του άγχους και της κατάθλιψης, καθώς και αύξηση της ανεργίας εξαιτίας των απανωτών εγκλεισμών (lockdowns), ενώ η αύξηση των μεταναστών και των προσφύγων επέτεινε τα ήδη υπάρχοντα προβλήματα διαχείρισης των ψυχιατρικά ασθενών. Ειδικά οι πρόσφυγες και οι μετανάστες που πλέον αποτελούν το 9% του πληθυσμού της Ελλάδας, αντιμετωπίζουν σοβαρές ψυχικές διαταραχές κι έχουν αυξημένες τάσεις αυτοκτονίας, λόγω των δύσκολων καταστάσεων που έχουν αντιμετωπίσει. Πάντως, αυτό που έχει μεγαλύτερη σημασία ίσως δεν είναι ο τρόπος που οι Δημόσιες υπηρεσίες ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις και τις ανάγκες της κοινωνίας, αλλά πώς η ίδια η κοινωνία θα αποβάλλει τον στιγματισμό απέναντι στους ψυχικά νοσούντες. Η αλλαγή της νοοτροπίας θα πραγματοποιηθεί μέσα από την ενημέρωση και σίγουρα το να κλείνουμε την πόρτα ή τα μάτια απέναντι στο πρόβλημα δε θα φέρει τη λύση.