Η πλάνη του αχυρανθρώπου…

Τι είναι και πώς μπορούμε να την αποφύγουμε…

Ίσως, να έχετε ακούσει τον όρο «αχυράνθρωπος», συνήθως σε δημόσιες συζητήσεις (debates) πολιτικών προσώπων, όπου ο ένας για να αντιμετωπίσει την κριτική του άλλου, αποκαλεί τον πολιτικό του αντίπαλο ως «αχυράνθρωπο». Σε αυτό το άρθρο θα δοθούν κάποιες εξηγήσεις σχετικά με το τι ακριβώς σημαίνει αυτός ο όρος κι επίσης πώς να αποφύγουμε άτομα που προβαίνουν στην συλλογιστική αυτή ή να ελέγξουμε και τον εαυτό μας σε περίπτωση δηλαδή που εμείς οι ίδιοι υιοθετούμε τη συλλογιστική του «αχυρανθρώπου». 

 

Καταρχάς, θα πρέπει να έχουμε υπόψη ότι η φιλοσοφία που αποτελεί τη βάση των επιστημών, καθώς και η ψυχολογία που είναι νεότερη επιστήμη, μελετούν τις πλάνες του ανθρώπου, επιχειρώντας δηλαδή να εντοπίσουν όλα εκείνα τα λανθασμένα επιχειρήματα που όμως φαίνονται να είναι σωστά. Για πολλά χρόνια οι ειδικοί πίστευαν ότι οι άνθρωποι είχαν την ικανότητα της λογικής σκέψης. Ωστόσο, τις τελευταίες δεκαετίες, μελέτες έχουν αποκαλύψει ότι η λογική σκέψη-ορθολογισμός, δεν είναι τίποτα άλλο παρά μία εξαίρεση. Αυτό που συνήθως συμβαίνει είναι οι άνθρωποι να παρασύρονται από ασυνείδητες προκαταλήψεις.

Ως εκ τούτου, σε μια συζήτηση, μας είναι δύσκολο να γνωρίζουμε αν ο συνομιλητής μας χρησιμοποιεί λογική ή όχι στα επιχειρήματα που μας παραθέτει. Πολύ συχνά συμβαίνει ένα επιχείρημα να φαίνεται λογικό, αλλά στην πραγματικότητα να μην είναι, κι αν συμβαίνει κάτι τέτοιο, τότε είναι πιθανό να έχουμε έρθει αντιμέτωποι με μια πλάνη. Αν και υπάρχουν πολλοί και διαφορετικοί τύποι πλάνης και λογικών σφαλμάτων, η «πλάνη του αχυρανθρώπου» τείνει να χρησιμοποιείται περισσότερο.

 

Η «πλάνη του αχυρανθρώπου» συμβαίνει όταν κάποιος διαστρεβλώνει το επιχείρημα του συνομιλητή του για να ενισχύσει τη δική του θέση. Προσποιείται δηλαδή, ότι απλώς αντικρούει το επιχείρημα της άλλης πλευράς, ενώ στην πραγματικότητα αντικρούει το διαστρεβλωμένο επιχείρημα που κατασκεύασε, μια νέα δηλαδή εκδοχή που η άλλη πλευρά δεν υποστηρίζει απαραίτητα. Με άλλα λόγια, το άτομο Α δηλώνει την θέση του κι έπειτα το άτομο Β παρουσιάζει μια παραμορφωμένη εκδοχή της αρχικής θέσης του ατόμου Α, υποστηρίζοντας ότι δεν υπάρχει διαφορά μεταξύ των δύο εκδοχών. Το άτομο Β αντί να απαντήσει στην άποψη του ατόμου Α, απαντά στην διαστρεβλωμένη θέση που κατασκεύασε, ακυρώνοντας έτσι το αρχικό επιχείρημα του ατόμου Α. Το επιχείρημα, λοιπόν, στο οποίο απαντά το άτομο Β, δεν είναι το αρχικό επιχείρημα του ατόμου Α, αλλά κάτι άλλο που μοιάζει με το αρχικό επιχείρημα. Συνεπώς, η «πλάνη του αχυρανθρώπου» θεωρείται ότι είναι ένα είδος άτυπης λογικής πλάνης και πιο συγκεκριμένα ένας τύπος πλάνης σχετικότητας, καθώς το άτομο που το χρησιμοποιεί επιτίθεται σε μια στάση που δεν σχετίζεται άμεσα με τη συζήτηση. Για να γίνουν πιο αντιληπτά όλα αυτά, θα παραθέσουμε κάποια παραδείγματα.

Παράδειγμα 1^ο : αν το άτομο Α υποστηρίξει ότι θα πρέπει να «δίνονται καλύτεροι οδηγοί μελέτης στους μαθητές», το άτομο Β (αχυράνθρωπος) θα απαντήσει ως εξής: «νομίζω ότι η ιδέα σου είναι κακή, γιατί δεν πρέπει απλώς να δίνεται εύκολα το Α σε όλους». Στην προκειμένη περίπτωση το ζητούμενο δεν ήταν η αξιολόγηση της επίδοσης, αλλά η διευκόλυνση της μάθησης. 

 

Παράδειγμα 2^ο : νόμοι για το αλκοόλ. Το άτομο Α προτείνει ότι «θα πρέπει να επαναξιολογηθεί η νόμιμη ηλικία κατανάλωσης για το αλκοόλ και από τα 18 να κατέβει στα 16, καθώς με νέες μελέτες σε αυτή την ηλικία, το ανθρώπινο σώμα είναι έτοιμο να διαχειριστεί τις επιπτώσεις των αλκοολούχων ποτών». Το άτομο Β (αχυράνθρωπος) απαντά ως εξής: «αυτό είναι τρελό! Η αδιάκριτη χορήγηση αλκοόλ στους νέους θα επηρεάσει ολόκληρη την κοινωνία!» Εδώ ο ένας απαντά με βάση επιστημονικά δεδομένα κι ο αχυράνθρωπος με εικασίες. Εφόσον, το σώμα θα μπορεί να διαχειριστεί τις συνέπειες του αλκοόλ, γιατί θα επέλθει κάποια διαφορετική συνέπεια σε ολόκληρη την κοινωνία και δε θα εξακολουθήσει να συμβαίνει ό,τι με όλους τους καταναλωτές αλκοόλ; Όπως μπορείτε να αντιληφθείτε, το άτομο Β δεν απάντησε στο επιχείρημα του ατόμου Α. Αντίθετα, το άτομο Β έφτασε το επιχείρημα στα άκρα. Με αυτόν τον τρόπο, απέφυγαν να συζητήσουν ένα ορθολογικό σχέδιο ή λύση.

Παράδειγμα 3^ο : θεωρία της εξέλιξης του Δαρβίνου. Το άτομο Α αναφέρει ότι διάβασε πως «οι άνθρωποι έχουν αρκετούς κοινούς προγόνους με τα πρωτεύοντα κι ότι ακόμη και σήμερα πολλά στοιχεία υποστηρίζουν αυτό τον ισχυρισμό». Το άτομο Β (αχυράνθρωπος) απαντά: «εάν τα ανθρώπινα όντα προέρχονται από τους πιθήκους, τότε γιατί εξακολουθούν να υπάρχουν χιμπατζήδες;» Στην εν λόγω περίπτωση, το άτομο Β δεν έχει κατανοήσει πραγματικά την θεωρία της εξέλιξης. Αντί να υιοθετήσει την λογική άποψη, χρησιμοποιεί ένα διαστρεβλωμένο επιχείρημα για να απαντήσει στο επιχείρημα του ατόμου Α. Σε αυτή την περίπτωση η συγκεκριμένη πλάνη θα μπορούσε επίσης να χαρακτηριστεί ως «επίκληση των άκρων». 

 

Παράδειγμα 4^ο : Βοηθός διδασκαλίας. Το άτομο Α αναφέρει ότι «η εργασία για το σπίτι τελικά δυσκόλεψε τους μαθητές πολύ περισσότερο από ό,τι περιμέναμε, επομένως πιστεύω ότι θα πρέπει να δώσουμε μερικούς επιπλέον βαθμούς σε όσους την ολοκλήρωσαν». Το άτομο Β (αχυράνθρωπος) απαντά ότι «κακή ιδέα! Εάν δώσουμε σε όλους μια τέλεια βαθμολογία χωρίς λόγο, τότε οι μαθητές δε θα μπουν στον κόπο να εργαστούν σκληρά στο μέλλον». Η στάση του ατόμου Α παραποιείται από το άτομο Β με τους εξής τρεις τρόπους: 1^ον ) ενώ το άτομο Α υποστήριξε να δοθεί μπόνους μόνο σε όσους ολοκλήρωσαν την εργασία, άρα σε λίγους, το άτομο Β το παραβλέπει αυτό, και αναφέρεται σε όλους.

2^ον ) το άτομο Α ισχυρίζεται ότι θα ήταν καλό να δοθεί σε μερικούς μόνο μαθητές ένα μπόνους επιπλέον βαθμών, ενώ το άτομο Β κάνει λόγο για τέλεια βαθμολογία σε όλους.

3^ον ) Το άτομο Α προτείνει να δοθεί το μπόνους βαθμολογίας , γιατί η εργασία που τους δόθηκε ήταν δυσκολότερη από το αναμενόμενο και το άτομο Β υποστηρίζει ότι δεν γίνεται να δοθεί βαθμολογία χωρίς λόγο. Μοιάζει σαν το άτομο Β να μην ακούει τι λέει το άτομο Α, έτσι δεν είναι; 

 

Παράδειγμα 5^ο : Προϋπολογισμός εταιρείας. Άτομο Α: «Νομίζω ότι ένα μεγαλύτερο μέρος του προϋπολογισμού της εταιρείας μας θα πρέπει να διατεθεί στην υποστήριξη πελατών, επειδή αυτή τη στιγμή δυσκολευόμαστε σε αυτόν τον τομέα». Άτομο Β: «αν ξοδέψουμε όλα τα χρήματά μας στην υποστήριξη πελατών όπως προτείνετε, θα χρεοκοπήσουμε σε ένα χρόνο». Το άτομο Α δεν μίλησε για όλο τον προϋπολογισμό, αλλά για ένα μεγαλύτερο μέρος του προϋπολογισμού. Φαίνεται πως η διαστρέβλωση της αρχικής άποψης ενός ατόμου, ενισχύει την άποψη του άλλου που αντικρούει ή επιτίθεται.

Από τα ανωτέρω παραδείγματα διαφαίνεται ότι υπάρχουν πολλοί τρόποι διαστρέβλωσης των επιχειρημάτων της άλλης πλευράς. Μερικοί από αυτούς τους τρόπους είναι οι εξής παρακάτω:

Υπεραπλούστευση, γενίκευση ή υπερβολή του επιχειρήματος του αντιπάλου.

Παράθεση τμημάτων του επιχειρήματος του αντιπάλου εκτός πλαισίου.

Διαφωνία ενάντια σε περιθωριακές ή ακραίες απόψεις που μερικές φορές χρησιμοποιούνται για να υποστηρίξουν τη στάση του αντιπάλου, αλλά τις οποίες ο αντίπαλος δεν χρησιμοποίησε στην πραγματικότητα.

Όλες αυτές οι τεχνικές μοιράζονται ένα κοινό: όλες περιλαμβάνουν κάποιον που διαστρεβλώνει την αντίθετη στάση, προκειμένου να διευκολύνει την επίθεση.

Στο σημείο αυτό ίσως το πιο σημαντικό θέμα να είναι το πώς αντιμετωπίζουμε έναν «αχυράνθρωπο». Ένα πρώτο βήμα είναι να χρησιμοποιείτε το κατά δύναμη σαφή και ξεκάθαρη γλώσσα, ούτως ώστε να περιορίσετε τα περιθώρια παρερμηνείας. Μια τέτοια τακτική καθιστά πιο δύσκολο για τον συνομιλητή σας να διαστρεβλώσει τη στάση και τα επιχειρήματά σας κι επίσης σας διευκολύνει να τον διορθώσετε αν επιχειρήσει να πράξει κάτι τέτοιο.

 

Μια άλλη στρατηγική είναι να επισημάνετε στον αντίπαλό σας ότι διαστρεβλώνει την στάση σας. Μπορείτε να τους ζητήσετε να σας εξηγήσουν γιατί πιστεύουν ότι η διαστρεβλωμένη στάση που παρουσιάζουν είναι η ίδια με αυτή που είχατε αρχικά προτείνει. Δεδομένου ότι οι δύο στάσεις είναι διαφορετικές, ο συνομιλητής σας είτε θα αναγκαστεί να παραδεχτεί ότι το επιχείρημά του δεν ήταν έγκυρο, είτε θα προσπαθήσει να το δικαιολογήσει χρησιμοποιώντας ακόμη πιο λανθασμένους συλλογισμούς, που θα τον εκθέσουν ακόμη περισσότερο.

Επίσης, μπορείτε να επιλέξετε να αγνοήσετε την διαστρεβλωμένη εκδοχή του επιχειρήματός σας που έχει κατασκευάσει ο συνομιλητής σας και να συνεχίσετε να υποστηρίζετε την αρχική σας θέση. Σε καμία περίπτωση δε θα πρέπει να προσπαθήσετε να υπερασπιστείτε την διαστρεβλωμένη εκδοχή των επιχειρημάτων σας, όπως παρουσιάζεται από τον αντίπαλό σας, καθώς δε θα είστε σε θέση να επισημάνετε το λανθασμένο σκεπτικό της άλλης πλευράς και θα φανεί ότι υπερασπιζόμενοι το λάθος επιχείρημα το αποδέχεστε κιόλας.

Τι συμβαίνει όμως όταν άθελά σας σε μια συζήτηση γίνεστε εσείς ο αχυράνθρωπος;

Είναι σημαντικό να έχετε υπόψη ότι κι εσείς μπορεί να χρησιμοποιήσετε ακούσια την «πλάνη του αχυρανθρώπου». Αν παρατηρήσετε ότι διαστρεβλώνετε τις απόψεις και τα επιχειρήματα του συνομιλητή σας, ανασκευάστε λέγοντας ότι δεν σας ήταν πολύ ξεκάθαρο το τι ακριβώς εννοούσε και μην επιμείνετε στη θέση σας. Προσεγγίστε εκ νέου τα επιχειρήματα του συνομιλητή σας και προσπαθήστε να δείτε με άλλο τρόπο αν αυτά είναι δυνατά ή αδύνατα.

Ένας τρόπος για να βεβαιωθείτε ότι δεν έχετε υποπέσει στην «πλάνη του αχυρανθρώπου» είναι να εκφράσετε ξανά τη θέση του συνομιλητή σας, ρωτώντας αν συμφωνεί με την περιγραφή της θέσης του όπως εσείς την αντιλαμβάνεστε. Με αυτό τον τρόπο ο διάλογος θα δείτε ότι θα γίνει περισσότερο παραγωγικός κι εποικοδομητικός.

 

Πηγές:

Strawman Arguments: What They Are and How to Counter Them – Effectiviology

The Straw Man Fallacy - Philosophy and Psychology - Exploring your mind

 

Κουραβάνας Νικόλαος- Παπαδοπούλου Ελένη, Ψυχολόγοι, MSc.