Η σκιαγράφηση των μερών της Ψυχής κατά τον Πλάτωνα

Η Πλατωνική αντίληψη περί δικαιοσύνης και το πώς συνδέεται με την ευδαιμονία του ατόμου, δηλ. την αρμονία της ψυχής του.  

Ο Πλάτων στο έργο του «Πολιτεία», κατασκευάζει διανοητικά μια ιδεατή πόλη, η οποία αποτελείται από τρεις τάξεις, τους «παραγωγούς», τους «φύλακες», και τους «κυβερνήτες».  Το μέσο ταξινόμησης αυτών των τάξεων είναι η «παιδεία», που τόσο για την παροχή της, όσο και για το περιεχόμενό της είναι υπεύθυνο το κράτος. Η τάξη των «κυβερνητών» διακρίνεται από την αρετή της «Σοφίας», δηλ. της σωστής κρίσης, της «ευβουλίας» η οποία επιτυγχάνεται διαμέσου της γνώσης. Η αρετή της «ανδρείας» χαρακτηρίζει τους «φύλακες» και η αρετή της σωφροσύνης την «παραγωγική» τάξη.  Όταν κάθε τάξη έχει τη δική της αρετή, τότε στην πολιτεία επικρατεί δικαιοσύνη (Δήμας, 2000, στο Σ. Βιρβιδάκης). 

Αφού, ο Πλάτωνας ανέλυσε το περιεχόμενο των αρετών της πόλεως, θεώρησε ότι τα συμπεράσματά του πρέπει να εφαρμοστούν στους ανθρώπους και η ιδεατή πολιτεία του να αποτελέσει εκείνο το βοηθητικό μέσο με το οποίο μπορεί να προσδιοριστεί η δικαιοσύνη του κάθε ανθρώπου ξεχωριστά. Στο χωρίο 436a-b, διατυπώνεται το ερώτημα αν κάθε μας πράξη πραγματοποιείται εξαιτίας ενός στοιχείου εντός μας ή μήπως εξαιτίας πολλών στοιχείων τα οποία είναι αντίστοιχα προς τα τρία είδη ενεργειών. Η απάντηση δίνεται στο χωρίο 436b: «είναι φανερό ότι ένα και το αυτό πράγμα δεν είναι δυνατόν να πράττει αντίθετα ή να διατελεί σε αντίθετες καταστάσεις ως προς το ίδιο μέρος του και σε σχέση με το ίδιο πράγμα ταυτοχρόνως». Επίσης, η απάντηση συμπληρώνεται στο χωρίο 436e: «δεν είναι ποτέ δυνατόν το αυτό πράγμα ταυτοχρόνως ως προς το αυτό μέρος του και σε σχέση με το αυτό αντικείμενο να πάθει ή να είναι ή να κάνει αντίθετα πράγματα».  Ύστερα από αυτές τις σκέψεις διατυπώνεται μια άλλη σκέψη εξίσου σημαντική, ότι δηλ. πρέπει προφανώς η ψυχή να χωριστεί σε δύο μέρη ή «δυνάμεις».  Στο χωρίο 439b-c, δίνεται ένα ωραίο παράδειγμα με το νερό, ώστε να κατανοηθεί πλήρως η αρχή της αντίφασης, όταν δηλ. υπάρχει σύγκρουση ανάμεσα στην επιθυμία και στην αντίσταση.  Αναφέρει, λοιπόν, ο Πλάτων ότι συμβαίνει καμιά φορά, παρόλο που υπάρχει η δυνατότητα να πιούμε, εν τούτοις να μην πίνουμε.  Και επειδή σύμφωνα με την αρχή της αντίφασης δεν μπορεί το ένα μέρος του εαυτού μας να επιθυμεί να πιει και ταυτόχρονα να αντιτάσσεται σε αυτή την επιθυμία, άρα καταλήγει ότι η ψυχή χωρίζεται στο «λογιστικόν» μέρος, το οποίο βασίζεται στο λογισμό και το οποίο είναι διαφορετικό από το «επιθυμητικόν» μέρος, το αλόγιστον της ψυχής (Bormann, 2006). Στο σημείο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι με τον Πλάτων συμφωνεί κι ο Φρόυντ, εφόσον είχε αντιληφθεί ότι η εσωτερική σύγκρουση μπορεί, ως γεγονός της ανθρώπινης ύπαρξης, να αποκαλύψει τη δομή της ανθρώπινης προσωπικότητας (Pappas, 2006). 

Πέραν αυτών των δύο μερών της ψυχής, στο χωρίο 440e, συζητείται η άποψη ότι όπως στην πόλιν υπάρχουν τρεις τάξεις, έτσι κι εδώ θα πρέπει να υπάρχει κι ένα άλλο μέρος της ψυχής, το «θυμοειδές», το οποίο από την φύση του είναι φτιαγμένο να βοηθάει το «λογιστικόν». Συνεπώς, οι εσωτερικές δομές του ανθρώπου είναι το αίτιο για τις δομές της πόλεως και όχι το αντίστροφο. Αν όλα τα μέρη της ψυχής συμφωνούν, τότε δημιουργείται δικαιοσύνη, άρα η πόλη μετατρέπεται σε δίκαιη πόλη (Bormann, 2006). Ακόμη, «δίκαιη είναι η ψυχή στην οποία κυβερνά το ‘’λογιστικόν’’ μέρος με τη συναίνεση του ‘’θυμοειδούς’’ και την εκούσια υποταγή του ‘’επιθυμητικού’’. Mε άλλα λόγια «η ψυχή διαιρείται σε τρία μέρη, το λόγο (λογική ψυχή, λογιστικόν), το συναίσθημα και τη δυνατότητα θαρραλέας αντίδρασης (θυμοειδές) και την επιθυμία (επιθυμητικόν), (Vegetti, 2003).

Στο χωρίο 441d12-e2, συναντούμε τον ορισμό της δικαιοσύνης: «…στην περίπτωση του καθενός μας, όποιος είναι τέτοιος, ώστε καθένα από τα τρία (μέρη της ψυχής), που έχει μέσα του, να κάνει τα δικά του, αυτός είναι δίκαιος άνθρωπος…».  Αν, λοιπόν, κάθε ένα από τα τρία μέρη της ψυχής λειτουργεί άριστα, τότε ο άνθρωπος αυτός είναι δίκαιος και η κατάσταση αυτή όπως θα δούμε μπορεί να οδηγήσει στην «ευδαιμονία», δηλ. στην ψυχική αρμονία (Vlastos, 1999). To κεντρικό νόημα της δικαιοσύνης συνίσταται στο να έχει ο καθένας ό,τι του ανήκει, διότι αν έχει ό,τι ανήκει σε άλλους, τότε θα έχει διαπράξει το «αδίκημα» της πλεονεξίας, ενώ αν στερείται αυτά που του ανήκουν, τότε το υφίσταται (Vlastos, 1999). Αυτός ο συλλογισμός με τη σειρά του οδηγεί στο συμπέρασμα ότι εφόσον κάθε πολίτης αντιλαμβάνεται ότι ο ρόλος του συμβάλλει στο κοινό καλό, τότε η δικαιοσύνη αποτελεί αρετή της πόλης ως ενότητας. Ο Πλάτων διατυπώνει ρηξικέλευθες απόψεις, εφόσον αποσπά το συνηθισμένο πλαίσιο αναφοράς της δικαιοσύνης από ζήτημα πράξεων σε κατάσταση του πράττοντος (Annas, 2006). O Πλάτων αναζητά τη δικαιοσύνη εξετάζοντας έτσι και την κοινωνική της διάσταση και την ατομική. Η δικαιοσύνη είναι εκείνη η αρετή η οποία δημιουργεί στην ψυχή και στην πόλη εκείνη την αρμονία, την ομόνοια και την «συμφωνία», στις οποίες στηρίζεται η ατομική και η συλλογική «ευδαιμονία». 

Στο χωρίο 443c-d, ο Πλάτων υπογραμμίζει μέσω της επανάληψης τον βασικό πυρήνα της θεωρίας του για την δικαιοσύνη, ότι δηλαδή «η σφαίρα της δικαιοσύνης δεν είναι οι εξωτερικές πράξεις, αλλά ο ένδον εαυτός του ανθρώπου».  Παραμερίζει, δηλ. το ζήτημα των δίκαιων πράξεων και λέει κάτι ακόμη πιο σημαντικό: ότι το κατάλληλο καλλιτεχνικό περιβάλλον και η παιδεία θα δημιουργήσουν ανθρώπους αγαθούς.  Η παιδεία, δηλαδή είναι ικανή να διαπλάσσει το ήθος (Annas, 2006). 

Εν κατακλείδι, ο Πλάτωνας επιχειρεί μέσα από το έργο του «Πολιτεία», να ορίσει και να στοιχειοθετήσει τις αρετές της πόλης, παραλληλίζοντάς τες με τις ψυχικές αρετές. Υφαίνει τον ιστό σχετικά με τα «θεμέλια» της ιδεατής πολιτείας του αναγνωρίζοντας την σπουδαιότερη από όλες τις αρετές, που δεν είναι άλλη από τη δικαιοσύνη. Για να γίνει περισσότερο εύληπτος και κατανοητός, χρησιμοποιεί παραδείγματα που αναβλύζουν από τον φιλοσοφικό διάλογο, αλλά η απλότητά τους δεν τους στερεί σε τίποτα από τη δύναμή τους, όπως λ.χ. το παράδειγμα με το νερό που αναφέραμε παραπάνω, προκειμένου να μας εξηγήσει το πώς η λογική διαφοροποιείται και μπορεί να αντιστέκεται στις επιθυμίες. Αξίζει να σημειωθεί ότι αυτός ο συλλογισμός είναι εξαιρετικά σημαντικός και αποτέλεσε ανά τους αιώνες το καίριο εκείνο σημείο που διαφοροποιεί τον άνθρωπο από τα «μη ανθρώπινα όντα», δηλ. τα πλάσματα που στερούνται του «λογιστικού» μέρους της ψυχής, της λογικής. Τι θα ήταν άραγε ο άνθρωπος δίχως τη λογική; Ένα ον που απλά επιδιώκει την εκπλήρωση – ικανοποίηση  των επιθυμιών του, δίχως ηθικούς φραγμούς και αναστολές;

Κάτω από ένα πιο αυθαίρετο πρίσμα θα μπορούσε να ειπωθεί πως η διάκριση των μερών της ψυχής από τον Πλάτωνα θυμίζει τη διάκριση του Φρόυντ των δομών του «ψυχικού οργάνου» σύμφωνα με τη διατύπωση της δεύτερης τοπικής θεωρίας του για το «Αυτό» που προσιδιάζει στο «επιθυμητικόν», το «Εγώ» που προσιδιάζει στο «θυμοειδές» και το «Υπερεγώ» που προσιδιάζει στο «λογιστικόν». Η αντιστοίχιση δεν είναι ούτε ακριβής, ούτε απόλυτη, κι εξάλλου και τα όρια μεταξύ των δομών του ψυχικού οργάνου για τον Φρόυντ σύμφωνα με τον ίδιο ήταν δυσδιάκριτα. 

Πέραν αυτών, αξίζει να έχουμε υπόψη ότι ο Πλάτων μέσα από το εξαίσιο αυτό έργο του, δε λησμονεί να αναφερθεί στην αξία της παιδείας και στον ρόλο που αυτή διαδραματίζει ως προς τη διάπλαση του ήθους και ως εκ τούτου της διαμόρφωσης της προσωπικότητας και του χαρακτήρα του ανθρώπου και κατ’ επέκταση της ευδαιμονίας του ατόμου ως όλον, αλλά και της ευδαιμονίας της κοινότητας. Θα λέγαμε ότι δεν επεξεργάζεται απλώς ζητήματα πολιτικής και/ή πολιτειακής φύσεως, αλλά πρωτίστως ζητήματα που αγγίζουν σε βάθος την προσωπική εξέλιξη ή καλύτερα την προσωπική ανάπτυξη των ανθρώπων και ασφαλώς της κοινωνίας, εφόσον το δίπολο άνθρωπος-κοινωνία όπως είδαμε για τον Πλάτωνα είναι αλληλένδετο και αλληλοεξαρτώμενο. Θα τολμούσαμε να πούμε ότι με μια σύγχρονη ματιά το έργο του Πλάτωνα πέρα από Φιλοσοφικό, έχει και κοινωνιολογικές, αλλά και ψυχολογικές προεκτάσεις, εφόσον τα ηθικά ζητήματα που εξετάζει ο Πλάτων παραμένουν για πάντα επίκαιρα και εξακολουθούν να απασχολούν με αμείωτο ενδιαφέρον τον σύγχρονο άνθρωπο και τον σύγχρονο στοχασμό, πράγμα που κατά κάποια έννοια αποδεικνύει τον πνευματικό πλούτο και την αξία των κειμένων όπως αυτό το απόσπασμα που εξετάσαμε.

Βιβλιογραφία

Annas, J. (2006). Εισαγωγή στην Πολιτεία του Πλάτωνα. Αθήνα: Καλέντης.

Bormann, K. (2006). Πλάτων. Αθήνα: Ινστιτούτο του Βιβλίου- Α. Καρδαμίτσα.

Δήμας, Π. (2000). Η φιλοσοφία του Πλάτωνα. Στο Σ. Βιρβιδάκη & Κ. Ιεροδιακόνου (Επιμ.), Ελληνική Φιλοσοφία και επιστήμη (Τόμ. Α’). Πάτρα: ΕΑΠ.

Pappas, N. (2006). Πολιτεία του Πλάτωνα. Ένας οδηγός ανάγνωσης. Αθήνα: Οκτώ. 
Πλάτων. (1992). Πολιτεία. Αθήνα: Κάκτος. 

Veggeti, M. (2000). Ιστορία της αρχαίας φιλοσοφίας. Αθήνα: Οίκος Π. Τραυλός.

Vlastos, G. (1994). Δικαιοσύνη και ευτυχία στην Πολιτεία. Στον τόμο Πλατωνικές Μελέτες. Αθήνα: ΜΙΕΤ.

Κουραβάνας Νικόλαος, Πολιτισμιολόγος, MSc.

kouravanasnikos@gmail.com