Ο φόβος στη σύγχρονη ρευστή κοινωνία

Ο φόβος, σύμφωνα με τον Bauman, είναι «πραγματικά ο πιο απειλητικός από τους δαίμονες που φωλιάζουν στις ανοικτές κοινωνίες της εποχής μας. Ωστόσο, η ανασφάλεια του παρόντος και η αβεβαιότητα για το μέλλον είναι αυτά που επωάζουν και εκτρέφουν τον πιο τρομακτικό και αφόρητο φόβο μας. Η ανασφάλεια και η αβεβαιότητα, με τη σειρά τους, γεννιούνται από την αίσθηση της ανημπόριας. Φαίνεται ότι δεν έχουμε πλέον τον έλεγχο, είτε μόνας είτε κάποιοι από εμάς είτε συλλογικά, και, γεγονός που δυσχεραίνει τα πράγματα, μας λείπουν τα εργαλεία που θα επιτρέψουν στην πολιτική να εξυψωθεί στο επίπεδο στο οποίο η εξουσία έχει ήδη εγκατασταθεί. Εάν συνέβαινε αυτό, θα μας δινόταν η δυνατότητα να επανακτήσουμε και να ξανακερδίσουμε τον έλεγχο πάνω στις δυνάμεις που διαμορφώνουν την κοινή μας κατάσταση, ενώ θέτουμε το εύρος των δυνατοτήτων μας και τα όρια της ελευθερίας μας για να επιλέγουμε. Ο έλεγχος αυτός έχει τώρα γλιστρήσει από τα χέρια μας ή τον έχουν αρπάξει. Ο δαίμονας του φόβου θα εξορκιστεί μόνο όταν βρούμε, ή για την ακρίβεια διαμορφώσουμε, τέτοια εργαλεία» (Bauman, 2017: 54).

«Σήμερα οι φόβοι, που έτσι κι αλλιώς ήταν οικείοι σε όλες τις προηγούμενες κοινωνίες των ανθρώπων, διαθέτουν ένα θεμελιακά διακριτό χαρακτηριστικό. Αυτό είναι η αποσύνδεση των δράσεων που εμπνέονται από αυτούς τους φόβους από τα υπαρξιακά ρίγη που τους γέννησαν. Με άλλα λόγια, η μετάθεση του φόβου, από τις σχισμές και τις ρωγμές της ανθρώπινης κατάστασης όπου η μοίρα κυοφορείται και εκκολάπτεται, σε περιοχές του βίου οι οποίες κατά κύριο λόγο δεν σχετίζονται με την αυθεντική πηγή της αγωνίας. Όση προσπάθεια και εάν καταβληθεί σε αυτές τις περιοχές είναι απίθανο να αδρανοποιήσει ή να φράξει αυτή την πηγή, οπότε όσο σοβαρή και ειλικρινής και εάν είναι η προσπάθεια αποδεικνύεται ανίκανη να κατευνάσει την αγωνία. Για αυτόν τον λόγο ο φαύλος κύκλος του φόβου και των δράσεων που εκπηγάζουν από τον φόβο συνεχίζεται, χωρίς να χάνει καθόλου τη δυναμική του –δίχως ωστόσο να προσεγγίζει τον προφανή στόχο του» (Bauman, 2017: 33). 

«Ο περιρρέων και υποσυνείδητος φόβος του άγνωστου αναζητά απελπισμένα αξιόπιστες διεξόδους. Στις περισσότερες περιπτώσεις, οι συσσωρευμένες ανησυχίες τείνουν να ξεσπούν σε επιλεγμένες κατηγορίες ‘ξένων’, που επιλέχτηκαν ως επιτομή του ‘ξένου’: του ανοίκειου και αδιαφανούς πλαισίου του βίου, της αοριστίας των κινδύνων και της άγνωστης φύσης των απειλών… Όμως, η ρευστή σύγχρονη ζωή είναι σίγουρο ότι θα παραμείνει ακανόνιστη και παρορμητική οποιαδήποτε κι αν είναι η μεταχείριση και τα δεινά των ‘ανεπιθύμητων ξένων’. Έτσι, η ανακούφιση τείνει να είναι βραχυπρόθεσμη και οι ελπίδες που επενδύθηκαν στα σκληρά και αποφασιστικά μέτρα εκμηδενίζονται όσο σύντομα αναδύθηκαν» (Bauman, 2017: 144-145). 

«Το ξαφνικό των χτυπημάτων, η ακανόνιστη συχνότητά τους, η απειλητική ικανότητά τους να εμφανίζονται από οπουδήποτε το κάνουν απρόβλεπτα και εμάς ανυπεράσπιστους. Στον βαθμό που οι κίνδυνοι παραμένουν κατεξοχήν ευμετάβλητοι, αλλόκοτοι και επιπόλαιοι, είμαστε οι καθιστοί στόχοι, λίγα είναι τα πράγματα που μπορούμε να κάνουμε, εάν μπορεί να γίνει κάτι, για να τους αποτρέψουμε. Μια τέτοια απελπισία είναι τρομαχτική. Η αβεβαιότητα σημαίνει φόβος. Είναι κατανοητό γιατί ονειρευόμαστε συνεχώς έναν κόσμο χωρίς ατυχήματα. Έναν κανονικό, προβλεπόμενο κόσμο, όχι έναν κόσμο σαν το πόκερ… Με μια λέξη, ονειρευόμαστε έναν αξιόπιστο κόσμο, έναν κόσμο τον οποίο μπορούμε να εμπιστευτούμε, έναν ασφαλή κόσμο» (Bauman, 2017: 157-158).

Bauman, Ζ. (2017). Ρευστοί καιροί. Η ζωή την εποχή της αβεβαιότητας. Αθήνα: Μεταίχμιο.