Δύσκολες μητέρες

«Παρότι ενδέχεται να μην καταφέρουμε ποτέ να σβήσουμε το παρελθόν από τη ζωή μας στο παρόν, η αναγνώριση των κοινών μοτίβων που χαρακτηρίζουν τα δύσκολα διαπροσωπικά δυναμικά προσφέρει έναν νέο τρόπο αντίληψης, ο οποίος λειτουργεί ως κλειδί για να ξεπεράσουμε την αρνητική επίδρασή τους πάνω μας» (Terri Apter, 2015).

Μήπως έχουμε μεγαλώσει με μια δύσκολη μητέρα; Ας καθορίσουμε, όμως, πρώτα ποια θα μπορούσε να χαρακτηριστεί «δύσκολη μητέρα». Σύμφωνα με την Terri Apter (2015: 42) είναι η μητέρα που φέρνει το παιδί αντιμέτωπο με το δίλημμα: «Ή θα αναπτύξεις σύνθετους και περιοριστικούς μηχανισμούς αντιμετώπισης, για να διατηρήσεις μια σχέση μαζί μου με τους δικούς μου όρους, ή θα υποστείς γελοιοποίηση, απαξίωση ή απόρριψη».

Τι μηνύματα μπορεί να δίνει μια δύσκολη μητέρα;

«Φυλάξου από το θυμό μου»- η θυμωμένη μητέρα

Ο θυμός είναι ένας τρόπος ελέγχου, απειλής ή καθορισμού του παιδιού. Ο θυμός της μητέρας εκφράζεται με βίαιο και απρόβλεπτο τρόπο και το παιδί δυσκολεύεται να κατανοήσει πώς θα μπορέσει να αποφύγει αυτόν τον θυμό. Στην περίπτωση της θυμωμένης μητέρας, ο θυμός κυριαρχεί στη σχέση της μητέρας με το παιδί και σε κάθε αλληλεπίδρασή τους, με αποτέλεσμα το παιδί να αναζητά τους λόγους που προκαλείται τόσο θυμός. Το παιδί νιώθει ότι διαρκώς θα πρέπει να βρίσκεται σε εγρήγορση ώστε να προλάβει τις συναισθηματικές εκρήξεις της μητέρας. Ακόμη, αναζητά τρόπους ώστε να μπορέσει να αμυνθεί. Έτσι μπορεί να καταφύγει στην αποσύνδεση από τα συναισθήματα, ενώ είναι πιθανό να μην μάθει να διαχειρίζεται τα συναισθήματά του. Μπορεί, επίσης, να νιώθει έντονα απογοήτευση ή ανικανότητα απέναντι στις απρόβλεπτες επιθέσεις και εξάρσεις της μητέρας.

«Αν δεν μ’ ευχαριστείς, είσαι κακός»- η εξουσιαστική/ ελεγκτική μητέρα

Πρόκειται για μια μητέρα που επιβάλλει στο παιδί τις δικές της προσδοκίες και τα δικά της πρέπει. Δίνει έμφαση στο τι πρέπει και τι δεν πρέπει να κάνει, να πετύχει, να σκεφτεί και να αισθανθεί το παιδί. Βασικά χαρακτηριστικά της ελεγκτικής μητέρας είναι η απουσία ευελιξίας και η έμφαση σε υψηλές αξίες. Συχνά, καταλήγει να υποτιμά τα βιώματα και τις γνώσεις του παιδιού. Το παιδί αναγκάζεται να καταπιέσει τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τις ανάγκες του, προσπαθώντας να κερδίσει την αποδοχή και αναγνώριση του γονιού. Συνέπεια της άκαμπτης και εξουσιαστικής συμπεριφοράς της μητέρας είναι η απουσία επικοινωνίας και η ανάπτυξη ενός αισθήματος προδοσίας στο παιδί, το οποίο νιώθει ότι δεν χρειάζεται ούτε να προσδιορίσει τις ανάγκες και τις επιθυμίες του.

«Πρώτα οι δικές μου ανάγκες»- η ναρκισσιστική μητέρα

Η ναρκισσιστική μητέρα απαιτεί από το παιδί να γίνει ένας καθρέφτης που θα την κολακεύει και θα την θαυμάζει. Το μήνυμα που του μεταφέρει διαρκώς η μητέρα είναι: «Ή θα με θαυμάζεις και θα επιβεβαιώνεις τις μεγαλειώδεις φαντασιώσεις μου ή θα σε θεωρώ κατώτερο άνθρωπο με ελάχιστη χρησιμότητα για μένα». Το παιδί αναγκάζεται να παραμερίσει τις δικές του ανάγκες και να ασχοληθεί με τις ανάγκες της μητέρας του. Οι ανάγκες της μητέρας του είναι παράλογες και μη ρεαλιστικές, με αποτέλεσμα ποτέ να μην ικανοποιείται από τις προσπάθειες του παιδιού της. Το παιδί νιώθει μια διαρκή αποτυχία.

«Η χαρά σου με πληγώνει»- η μητέρα που φθονεί

Ο φθόνος της μητέρας προκαλεί αναστάτωση και σύγχυση στο παιδί. Το παιδί νιώθει ότι δεν θα πρέπει να επιτύχει, ενώ δέχεται το φθόνο της μητέρας ακόμη και όταν εκφράζει χαρά ή φαντασία. Ο φθόνος είναι αποτέλεσμα σύγκρισης ανάμεσα στο παιδί και τη μητέρα, η οποία αναρωτιέται γιατί το παιδί να είναι χαρούμενο, αισιόδοξο ή με φαντασία, εφόσον η ίδια δεν φέρει αυτά τα στοιχεία. Πίσω από το φθόνο της μητέρας υπάρχει η σκέψη ότι δεν γίνεται να απολαμβάνει το παιδί αυτό που είναι, εφόσον η μητέρα δεν παίρνει ευχαρίστηση από τον εαυτό της. Το παιδί μπορεί να νιώσει ενοχή ή και απογοήτευση για την ευχαρίστηση που νιώθει καθώς βλέπει ότι δεν μπορεί να μοιραστεί αυτή την ευχαρίστηση με τη μητέρα του.

«Αδυναμία να δει»- η συναισθηματικά μη διαθέσιμη μητέρα

Η συναισθηματική μη διαθέσιμη μητέρα είναι μια μητέρα που παραμελεί το παιδί, με ποικίλους τρόπους. Το παιδί παίρνει από τη μητέρα το μήνυμα: «’Η θα φροντίσεις εσύ εμένα και θα καλύψεις μόνο σου τις ανάγκες σου ή θα καταστραφούμε όλοι από την αδυναμία μου να λειτουργήσω». Έτσι, το παιδί μετατρέπεται σε γονιός- φροντιστής της μητέρας του και από μικρή ηλικία αναγκάζεται να ωριμάσει και να δείχνει αυτοέλεγχο. Συναισθηματικά μη διαθέσιμη μπορεί να είναι μια μητέρα που είναι εθισμένη σε ουσίες ή μια μητέρα με κατάθλιψη. Η μητέρα με κατάθλιψη δεν μπορεί να συνδεθεί με το παιδί και δυσκολεύεται να δείξει ανταπόκριση στις συναισθηματικές ανάγκες του παιδιού. Η κατάθλιψη της μητέρας μπορεί να βιωθεί ως ένας συναισθηματικός θάνατος για το παιδί.  

Είναι σημαντικό να κατανοήσει η μητέρα με ποιο τρόπο συμπεριφέρεται στο παιδί και τι είδους διλήμματα θέτει. Συνήθως, η μητέρα δεν έχει επίγνωση ποιους όρους θέτει και σε τι αδιέξοδα οδηγεί το παιδί, ούτε τι μηνύματα του δίνει. Το παιδί είναι ένας εύκολος και άμεσος στόχος, στον οποίο η μητέρα μπορεί να εκδηλώσει τον θυμό ή την απόγνωση που νιώθει, να απαιτήσει θαυμασμό και αποκλειστικότητα ή να απαιτήσει τη φροντίδα του παιδιού της, αντιστρέφοντας τους ρόλους τους. 

Η μητέρα μπορεί «να νιώθει η ίδια τόσο αβοήθητη που να χειρίζεται, να τρομοκρατεί ή να ελέγχει το παιδί, μόνο και μόνο για ν ασκήσει κάποια επιρροή στον κόσμο της». «Η κληρονομιά μιας δύσκολης μητέρας έχει μεγάλη διάρκεια. Μπορούμε, ωστόσο, να μάθουμε να επιζούμε απ’ αυτήν, να τη διαχειριζόμαστε και σε ορισμένες περιπτώσεις ακόμα και να επωφελούμαστε απ’ αυτήν» (Terri Apter, 2015: 100-101).

Terri Apter. (2015). Δύσκολες μητέρες. Πώς να κατανοήσουμε και να ξεπεράσουμε την επίδρασή τους πάνω μας. Αθήνα: Εκδόσεις Αρμός.