Αυστηρός, επικριτικός, αλλά τρομαγμένος

Με μάτια αυστηρά, επικριτικά, αλλά ταυτόχρονα τόσο τρομαγμένα.

«Γιατί μένεις σ’ αυτή την επιφανειακή αμυντική επιθετικότητα που δείχνουν τα μάτια μου και δεν κοιτάς πόση ανάγκη έχουν από λίγη αποδοχή και λίγο συναίσθημα;»

Πόσοι άνθρωποι γύρω μας δεν νιώθουν ακριβώς αυτό, κι ας μην ξέρουν πως ακριβώς να το εκφράσουν με λέξεις, πώς να το πουν; Ή μπορεί να ξέρουν, αλλά να διστάζουν και να φοβούνται. Όταν οι ίδιοι νιώθουν τρόμο και ταυτόχρονα έχουν μάθει να είναι επικριτικοί με τους άλλους, είναι πιθανό να νιώθουν ότι και οι άλλοι θα είναι επικριτικοί μαζί τους. Πώς, λοιπόν, να τολμήσουν να εκφράσουν πτυχές του πραγματικού τους εαυτού, τα αληθινά τους συναισθήματα; 

Είναι πιο εύκολο να συμπεριφέρονται ως επιθετικοί, ειρωνικοί, απόμακροι και αυστηροί με τους άλλους, παρά να χρειαστεί να δείξουν τα αδύναμα στοιχεία του χαρακτήρα τους. Συναντώντας έναν τέτοιο άνθρωπο θα μπορούσαμε αντί να εστιάσουμε στην επιθετικότητα που εκφράζει, να κοιτάξουμε βαθιά τα μάτια του και να δούμε τι κρύβουν αυτά. Μόνο τα μάτια μπορούν να μας δείξουν πως νιώθει κάποιος… πόσο χαρούμενος, πόσο λυπημένος, πόσο απογοητευμένος, πόσο ευτυχισμένος, πόσο απελπισμένος είναι στη ζωή του. 

Είναι επιλογή μας πώς θα συμπεριφερθούμε σε κάποιον και πώς θα αντιδράσουμε απέναντί του όταν βλέπουμε πως αμύνεται ή αντιδρά επιθετικά, με εμφανείς ή καλυμμένους τρόπους. Είναι σημαντικό να έχουμε στο μυαλό μας πως κάποιος μπορεί να βρίσκεται σε άμυνα ακόμη και όταν εμείς εκφράζουμε θετικές συμπεριφορές απέναντί του.

Δεν είμαστε υποχρεωμένοι να ασχοληθούμε με κανέναν, όταν όμως το επιθυμούμε μπορούμε να κοιτάξουμε βαθύτερα στα μάτια και να αναζητήσουμε τους λόγους που κάποιος είναι αυστηρός και επικριτικός, ειρωνικός ή αμυντικά επιθετικός, αλλά κατά βάθος είναι τρομαγμένος και φοβισμένος, νιώθοντας τον φόβο της απόρριψης ή μια διαρκή απειλή. 

«Γιατί μένεις σ’ αυτή την επιφανειακή αμυντική επιθετικότητα που δείχνουν τα μάτια μου και δεν κοιτάς πόση ανάγκη έχουν από λίγη αποδοχή και λίγο συναίσθημα;»

Ίσως δεν θα ακούσουμε ποτέ ευθέως αυτή την ερώτηση, όμως, μπορούμε να «εκπαιδεύσουμε» τον εαυτό μας ώστε να είμαστε σε θέση να δείξουμε στον σημαντικό Άλλο απέναντί μας τη δική μας απάντηση: «Μπορώ να σε κοιτάξω βαθιά στα μάτια, να ‘αγνοήσω’ τη συμπεριφορά σου και τα λόγια σου και να παραμείνω μόνο σε αυτό το βλέμμα.. το πονεμένο βλέμμα, που ζητά παρηγοριά, αναγνώριση, ενδιαφέρον, συναισθήματα…».  «Μπορώ να σε κοιτάξω βαθιά στα μάτια και να μείνω σε όσα μου λένε, χωρίς λόγια, σιωπηλά…, αρκεί να θέλεις κι εσύ να στρέψεις το βλέμμα μου προς εμένα και να δεχτείς αυτή τη σιωπηλή επικοινωνία, που αγγίζει τα όρια της συνομωσίας».

Νευρωτικά συμπτώματα

«Υπάρχει τώρα μια κατηγορία ανθρώπων, αυτοί που ονομάζονται νευρωτικοί, που ο Φρόυντ έδειξε πως με μια έννοια έχουν μείνει παιδιά, αν και κατά τα άλλα φαίνονται να έχουν αναπτυχθεί κανονικά. Σχετικά με τους νευρωτικούς μπορεί να ειπωθεί πως δεν έχουν παραιτηθεί από το νεαρό ψυχικό βίωμα, που αντίθετα, στον δρόμο για την ωριμότητα, ενδυναμώθηκε και στερεώθηκε, αντί να τροποποιηθεί. Στους νευρωτικούς, οι συγκινήσεις της παιδικής ηλικίας συντηρούνται και υπερβάλλονται, ώστε γίνονται ικανές για παθολογικά αποτελέσματα, που στο πλαίσιό τους αποκτούν γιγαντιαίο μέγεθος κι εκρηκτική έκφραση. Κατά κάποιο τρόπο, οι φαντασιώσεις των νευρωτικών δεν είναι τίποτα άλλο παρά η αδρή αναπαραγωγή του περιεχομένου της παιδικής φαντασίας» (Rank, 2008:13).

Η νεύρωση αποτελεί μια διαταραχή, που περιλαμβάνει ένα σύνολο προβληματικών συμπεριφορών. Το άτομο χαρακτηρίζεται από στοιχεία του νεαρού ψυχικού βιώματος, με αποτέλεσμα να συμπεριφέρεται όπως συμπεριφερόταν στα πρώιμα στάδια ανάπτυξης. Τα νευρωτικά συμπτώματα είναι μια μεταμφίεση του απωθημένου υλικού, καθώς όλες οι απωθημένες επιθυμίες μπορούν να αποκτήσουν πρόσβαση στο συνειδητό μόνο μεταμφιεσμένες. Επομένως, τα συμπτώματα στη νεύρωση, με βάση τον Φρόυντ, είναι συμβολικά και δεν μπορούν να γίνουν συνειδητά από το ίδιο το άτομο. Το άτομο μέσω του συμπτώματος βιώνει την ψευδαισθητική ικανοποίηση της επιθυμίας.

  

 «Η απόσπαση του αναπτυγμένου ατόμου από την εξουσία των γονέων είναι ένα από τα πιο αναγκαία, μα ταυτόχρονα κι από τα πιο επίπονα, επιτεύγματα της αρχής της εξέλιξης. Είναι απολύτως απαραίτητο να συντελεστεί αυτή η αποδέσμευση και μπορεί να θεωρηθεί σαν δεδομένο πως κάθε κανονικά αναπτυγμένο άτομο την έχει εξασφαλίσει σε κάποιο βαθμό. Η κοινωνική πρόοδος ουσιαστικά βασίζεται πάνω σ’ αυτή την αντίθεση ανάμεσα στις δύο γενιές. Από την άλλη μεριά, υπάρχει μια τάξη νευρωτικών, που η κατάστασή τους υποδηλώνει πως απέτυχαν να λύσουν αυτό ακριβώς το πρόβλημα» (Rank, 2008:13).

Rank, Otto. (2008). Ο μύθος για τη γέννηση του ήρωα. Εκδόσεις Έρασμος.

Εγκλωβισμένοι στον φόβο

Πόσο απελευθερωμένοι μπορούμε να ζήσουμε από τον φόβο μέσα σε μια κοινωνία που βιώνει πολλαπλές και διαρκείς κρίσεις;

Πόσο αλληλένδετες είναι οι κοινωνικές συνθήκες με τις ψυχολογικές καταστάσεις;

Πόσο συνδέεται η διάλυση των ανθρώπινων δεσμών και η εξαφάνιση των αξιών με τη διάλυση της κοινωνίας;

Ζούμε μέσα σε μια κοινωνία που η κρίση της οικογένειας, της ανθρωπιάς και όλων των αξιών ξεκίνησε πολύ πριν αρχίσει να μας απασχολεί η οικονομική κρίση. Ωστόσο, τώρα αρχίζουμε να αναρωτιόμαστε: που πήγε ο σεβασμός και η ανθρωπιά, που χάθηκαν οι σχέσεις και η επικοινωνία; Τώρα ξαφνικά ανακαλύψαμε ότι δεν σεβόμαστε τίποτα και κανέναν; Η οικονομική κρίση μπορεί να εντείνει τα προβλήματα και να βγάζει πιο έντονα τον πραγματικό μας εαυτό, ωστόσο, δεν γίναμε ξαφνικά άνθρωποι χωρίς ευγένεια και ανθρωπιά. Ο σεβασμός, η ευγένεια, η ειλικρίνεια, το πραγματικό και ουσιαστικό ενδιαφέρον, όλες οι αξίες και ότι ο καθένας μας ονομάζει ηθική είναι στοιχεία που θα πρέπει να αναζητήσουμε στο μακρινό μας παρελθόν, αν τα είχαμε και πόσο τα είχαμε. 

Η κρίση της κοινωνίας εντείνει την ανάδυση των αρνητικών και πιο σκοτεινών πλευρών του εαυτού μας, τις οποίες όμως για χρόνια καλλιεργούσαμε και επιμελώς τρέφαμε… χωρίς να προβληματιζόμαστε και χωρίς να το συνειδητοποιούμε. Φτάνοντας, λοιπόν, στη σημερινή κατάσταση, όπου ο καθένας βιώνει ατομικούς και κοινωνικούς φόβους, χωρίς όμως να τους ομολογεί ή να τους συζητά, έχουμε καταλήξει να είμαστε πιο απομακρυσμένοι και αποξενωμένοι από ποτέ.  Σύμφωνα με τον Μπάουμαν, ο φόβος πηγάζει από την αβεβαιότητα, την άγνοιά μας για την απειλή και για αυτά που πρέπει να κάνουμε. Η αβεβαιότητα και το άγνωστο, η αίσθηση της ανασφάλειας και η έλλειψη σταθερότητας αποτελούν βασικά χαρακτηριστικά της σημερινής κοινωνίας. 

Οι τρέχουσες κοινωνικές συνθήκες χαρακτηρίζονται από έναν διάχυτο και απροσδιόριστο φόβο, που μας εγκλωβίζει μέσα σε ένα «καταφύγιο», από το οποίο δεν μπορούμε να βγούμε ώστε να ζήσουμε. Κάθε φορά που εγκαταλείπουμε την ψευδαίσθηση του καταφυγίου και βρισκόμαστε μέσα στην πραγματική ζωή νιώθουμε ότι κινδυνεύουμε από παντού, νιώθουμε τον φόβο να μας καταδιώκει, όλοι οι άνθρωποι γύρω μας είναι μια πιθανή απειλή. Όμως, δεν μπορούμε να αντιμετωπίσουμε τον φόβο που μας κατακλύζει, γιατί υπάρχει παντού γύρω μας και ταυτόχρονα δεν μπορούμε να τον προσδιορίσουμε, δεν μπορούμε να τον εντοπίσουμε και να τον αντιμετωπίσουμε αποτελεσματικά. Παραμένουμε, λοιπόν, εγκλωβισμένοι σε ένα διάχυτο, υπαρκτό- ανύπαρκτο φόβο, που μας υπενθυμίζει διαρκώς πως κινδυνεύουμε για αυτό καλύτερα ας μη ζούμε, ας υπάρχουμε προσπαθώντας να προφυλάξουμε τους εαυτούς μας από αυτό τον φόβο, που διαρκώς είναι εδώ… 

Και όσο εμείς είμαστε απασχολημένοι με τον φόβο μας, δεν μπορούμε να αφιερώσουμε καθόλου χρόνο και ενέργεια στους συνανθρώπους μας, στις σχέσεις μας, στην κοινωνία γύρω μας. Καταλήγουμε παρατηρητές της ζωής μας, της κοινωνίας της οποίας είμαστε μέρος της, αλλά και του ίδιου του φόβου, που δεν αντέχουμε ούτε να αντικρίσουμε, αν υπάρχει και αν μπορούμε να τον εντοπίσουμε…

Όσο πιο πολύ απασχολούμαι τον εαυτό μας με τον φόβο, τόσο πιο πολύ απομακρυνόμαστε από τους άλλους και από τον ίδιο μας τον εαυτό. Εγκλωβιζόμαστε στον φόβο και τελικά καταλήγουμε να ταυτιστούμε με αυτόν τον φόβο, που είναι το μόνο που έχουμε, το μόνο που μας καθορίζει και το μόνο που μπορεί να μας περιγράψει. Είμαστε ο φόβος μας και ζούμε μόνο για τον φόβο μας… εγκλωβισμένοι μέσα σε έναν φαύλο κύκλο, που δεν οδηγεί πουθενά.

 

«Φόβος είναι το όνομα που δίνουμε στην αβεβαιότητά μας μπροστά στους κινδύνους που χαρακτηρίζουν τη ρευστή μοντέρνα εποχή μας, στην άγνοιά μας σχετικά με τη φύση της απειλής και στην ανικανότητά μας να καθορίσουμε τι μπορεί και τι δεν μπορεί να γίνει για την αντιμετώπισή της».

Μπάουμαν, Ζίγκμουντ. (2007). Ρευστός φόβος. Εκδόσεις Πολύτροπον.