Μεγαλώνοντας με έναν απόμακρο πατέρα

Ένας «παρών- απών» πατέρας

«Ήσουν πάντα απών. Για να είμαι πιο ακριβής ήσουν πάντα ένας «παρών- απών». Παρών ως φυσική παρουσία αλλά απών ως προς τη μεταξύ μας σχέση. Συναισθηματικά δεν ήσουν ποτέ εδώ… καμία επικοινωνία, καμία κατανόηση, καμία ενσυναίσθηση, καμία σχέση».

Πόσο δύσκολο είναι να μεγαλώνουμε με έναν συναισθηματικά απόμακρο πατέρα; Και το πιο δύσκολο από όλα είναι ότι ενώ είναι «παρών» δεν μπορείς να του κάνεις τα παράπονα που έχεις γιατί ξέρεις ότι δεν πρόκειται να τα ακούσει και δεν μπορεί να σε κατανοήσει. Είναι σαν να έχεις σχέση με ένα φάντασμα, από το οποίο δεν μπορείς να απαλλαγείς καθώς δεν είναι δυνατό να ξεφύγεις από ένα μη υπαρκτό στη ζωή σου πρόσωπο. Πάντα θα υπάρχει και πάντα θα νιώθεις ότι σε στοιχειώνει αυτή η σχέση, χωρίς να προχωρά και να εξελίσσεται.

Ένας παρών- απών πατέρας δεν μπορεί ποτέ να βρίσκεται εδώ, να νιώθεις ότι βρίσκεται εδώ, να είναι διαθέσιμος συναισθηματικά και ανοιχτός στην επικοινωνία μαζί σου. Η φυσική του, όμως, παρουσία διαρκώς σου δίνει μια αίσθηση ελπίδας, μια διαρκής αναζήτηση δόμησης μιας ουσιαστικής σχέσης, μια αποκατάσταση της μέχρι τώρα απούσας επικοινωνίας.   

Και αφού μεγάλωσες με μια πατρική φιγούρα που υπήρχε και δεν υπήρχε, που ήταν και δεν ήταν εδώ, που σου έδινε και δεν σου έδινε σημασία, έφτασες στο σήμερα, να αναρωτιέσαι τι θέλεις από τους άλλους και από τις σχέσεις σου. Σκέψου πρώτα τι έχεις μάθει να περιμένεις από ένα σημαντικό για σένα πρόσωπο. Μήπως οι περισσότερες σχέσεις σου περιλαμβάνουν συναισθηματικά μη διαθέσιμα άτομα; Πόσο ασφαλές και οικείο σου είναι αυτό; Μπορεί να μην σε ικανοποιεί, ξέρεις, όμως, πώς να συμπεριφερθείς, τι να περιμένεις και τι να προσδοκάς, προσπαθώντας να καλυφθούν τα κενά που έχουν δημιουργηθεί από τη σχέση με τον πατέρα.

Όταν έχεις μεγαλώσει με έναν «παρών- απών» πατέρα έχεις ήδη βιώσει αρκετή απογοήτευση. Οπότε μεγαλώνοντας θεωρείς ότι δεν μπορείς να περιμένεις κάτι παραπάνω από τους άλλους ανθρώπους. Αφού ένας τόσο δικός σου άνθρωπος σε πλήγωσε, σε απογοήτευσε και σε πρόδωσε, γιατί να μην το κάνουν και όλοι οι άλλοι γύρω σου; Έτσι, βιώνεις ένα έντονο φόβο να αφεθείς και να εμπιστευτείς άλλους ανθρώπους. Η απόσταση που βίωνες από την πλευρά του πατέρα σου είναι τώρα η δική σου πραγματικότητα. Λόγω φόβου να μην απογοητευθείς και να μην πληγωθείς κρατάς απόσταση από τους άλλους ανθρώπους γύρω σου. Φοβάσαι να αφήσεις τους άλλους να σε πλησιάσουν, σου είναι δύσκολο να μοιραστείς τους φόβους, τα πάθη και τις ανησυχίες σου με ένα σημαντικό για σένα πρόσωπο. Κάνεις σχέσεις στις οποίες ουσιαστικά δεν είσαι εκεί… για να μην πληγωθείς, για να μην απογοητευθείς, για να μην ξαναβιώσεις όλα όσα βίωνες τόσα χρόνια στη σχέση σου με τον πατέρα σου. Και μήπως καταλήγεις σε αυτές τις σχέσεις να είναι «παρών- απών»; 

Σε τέτοιου είδους σχέσεις δεν υπάρχει η δυνατότητα να καλλιεργηθεί η εμπιστοσύνη, με αποτέλεσμα να προκύπτουν σημαντικά προβλήματα εμπιστοσύνης και αίσθησης ασφάλειας. Όλοι είναι αναξιόπιστοι και δεν αξίζουν την εμπιστοσύνη σου. Ακόμα κι αυτοί που θα μπορούσες να τους εμπιστευτείς σίγουρα έχουν κάποια κίνητρα που θα τα ανακαλύψεις στη συνέχεια. Δεν γίνεται κάποιος να είναι καλός μαζί σου χωρίς να υπάρχει κάποιος απώτερος σκοπός, κάποιος βαθύτερος λόγος. Κι όσο αναλώνεσαι σε τέτοιου είδους σκέψεις και σχέσεις αποδεικνύεις στον εαυτό σου πόσο ανεπαρκείς είναι οι συναισθηματικές σχέσεις για σένα, πόσα λίγα σου προσφέρουν και πόσο μπορεί να σε πληγώσουν. Και το αποτέλεσμα πάντα το ίδιο: αποτυχία. Κανείς δεν θέλει να σε γνωρίσει πραγματικά, κανείς δεν μπορεί να είναι πραγματικά εδώ για σένα και κανείς δεν σ’ αγαπά. 

Όλα όσα δεν έλαβες από τη σχέση με τον «παρών- απών» πατέρα σου δεν κατάφερες να τα λάβεις και από καμία άλλη σχέση; Μήπως αυτό πίστευες από την αρχή και απλά επέλεγες ασυνείδητα όλα όσα το επιβεβαίωναν; Στο τέλος, ίσως καταλήγουμε να επαναλαμβάνουμε διαρκώς αυτό που διακαώς προσπαθούμε να αποφύγουμε. Αντί να προσπαθούμε να το αποφύγουμε, θα ήταν προτιμότερο να προσπαθούμε να το αναγνωρίσουμε, να το προσεγγίσουμε, να το βιώσουμε, να το επεξεργαστούμε…

Μπορεί να κρύβει πολλές αρνητικές εμπειρίες και απωθημένα το να έχουμε μεγαλώσει με έναν απόμακρο και απών πατέρα, όμως, είναι πολύ περισσότερα τα αρνητικά που βιώνουμε αν δεν συνειδητοποιήσουμε όλα όσα ζήσαμε, όλα όσα δεν ζήσαμε και όλα όσα θα θέλαμε να ζήσουμε. 

«Δεν ήσουν ποτέ εδώ… να με δεις, να με ακούσεις, να με νιώσεις, να με στηρίξεις… κι όμως σ’ έβλεπα και περίμενα... Κι αυτό είναι πολύ χειρότερο από το να ήσουν ολότελα απών…». 

«Ήταν σαν μια διαρκή απώλεια, που την διάψευδε η παρουσία σου, αλλά την ίδια στιγμή την επιβεβαίωνε η συναισθηματική σου απουσία. Ήσουν ένας «παρών- απών», δεν μ’ άφηνες να πενθήσω την απουσία σου, αλλά ούτε και να χαρώ την παρουσία σου. Και κάπως έτσι πέρασε όλη μου η ζωή μαζί σου… προσδοκώντας, ελπίζοντας…».

Μαθαίνοντας να χαλαρώνουμε

Αναπνοή: πρώτα από όλα μαθαίνουμε να ελέγχουμε την αναπνοή μας

Καθόμαστε αναπαυτικά σε μια πολυθρόνα ή ξαπλώνουμε και εστιάζουμε την προσοχή μας στην αναπνοή μας. Το βασικό είναι ο ρυθμός.

Εισπνέουμε φέρνοντας αργά τον αέρα στους πνεύμονές μας (προσπαθούμε να νιώσουμε τον αέρα να κατεβαίνει στο διάφραγμά μας), κρατάμε την αναπνοή μας για ένα με δύο δευτερόλεπτα και κατόπιν εκπνέουμε αργά.

Δοκιμάζουμε να εισπνέουμε και να εκπνέουμε μετρώντας αργά: ΕΙΣΠΝΟΗ (1,2,3,4), ΣΤΑΜΑΤΗΜΑ (1,2) και ΕΚΠΝΟΗ (1,2,3,4).

Όταν βρούμε ένα βολικό ρυθμό που μας ταιριάζει, εστιάζουμε την προσοχή μας στις λέξεις εισπνοή και εκπνοή. Συνεχίζουμε να επαναλαμβάνουμε: «Εισπνοή- εκπνοή, εισπνοή- εκπνοή» σε συγχρονισμό με την αναπνοή μας. 

(«Μην πιέζετε τον εαυτό σας. Απλώς αφεθείτε και αναπνεύστε αρκετά βαθιά και αργά, με ένα χαλαρό ρυθμό που σας βολεύει. Μόλις καταφέρτε να διατηρήσετε αυτό το βασικό ρυθμό, συλλογιστείτε ότι προσπαθείτε να επιβραδύνετε τους ρυθμούς του σώματός σας και να χαλαρώστε. Κάθε φορά που εκπνέετε πείτε από μέσα σας τη λέξη ΧΑΛΑΡΩΣΕ ή αν προτιμάτε ΗΡΕΜΗΣΕ. Φανταστείτε ότι με κάθε εκπνοή νιώθετε το σώμα σας πιο ζεστό, πιο βαρύ και πιο χαλαρό, καθώς η έντασή σας φεύγει»).

Μυϊκή χαλάρωση: Μόλις μάθουμε να αναπνέουμε σωστά χωρίς προσπάθεια, στρέφουμε την προσοχή μας στο σώμα μας. Υπάρχουν πολλές μέθοδοι για να χαλαρώσουμε το σώμα μας. Κατ’ αρχάς μπορούμε να εστιάσουμε σε ένα μέρος του σώματός μας κάθε φορά. Καθώς εισπνέουμε σφίγγουμε ελαφρά το μέρος αυτό, και καθώς εκπνέουμε το νιώθουμε να χαλαρώνει και αφήνουμε την ένταση να φύγει.

Ας αρχίσουμε με τα πέλματά μας. Καθώς εισπνέουμε σφίγγουμε τα πέλματά μας και νιώθουμε την ένταση. Τη στιγμή που εκπνέουμε λέμε «χαλάρωσε» και αφήνουμε την ένταση να φύγει από τα πέλματά μας. Επαναλαμβάνουμε.

Προχωράμε στις κνήμες μας και κάνουμε το ίδιο. Εισπνέοντας σφίγγουμε τις κνήμες μας και νιώθουμε την ένταση. Εκπνέοντας λέμε «χαλάρωσε» και αφήνουμε την ένταση να φύγει από τις κνήμες μας. Επαναλαμβάνουμε.

(«Παρατηρήστε ότι οι μύες σας έχουν διαφορετική αίσθηση όταν είναι σφιγμένοι από ότι όταν αφήνετε την ένταση να φύγει. Φανταστείτε ότι το σώμα σας γίνεται ζεστό και βαρύ. Εφαρμόστε την ίδια μέθοδο και εστιάστε την προσοχή σας σε μια μυϊκή ομάδα κάθε φορά, ανεβαίνοντας προοδευτικά στους μυς των μηρών, της μέσης, του στομαχιού, του στήθους, του αυχένα, των ώμων, των χεριών και του προσώπου. Για να δημιουργήσετε ένταση στο πρόσωπό σας, συνοφρυωθείτε. Αφού καλύψετε όλες τις βασικές μυϊκές ομάδες, ασχοληθείτε με ολόκληρο το σώμα σας επιτρέποντάς του να χαλαρώσει καθώς εισπνέετε και εκπνέετε»).

Η άσκηση θα πρέπει να διαρκεί τουλάχιστον 10 λεπτά ή περισσότερο, αν το επιθυμείτε. Μπορείτε να την εφαρμόζετε όποια στιγμή θέλετε. Μπορεί να είναι ιδιαίτερα χρήσιμη, κυρίως, λίγο πριν πέσετε για ύπνο.

Άλλοι τρόποι χαλάρωσης

«Οι δημιουργικές φαντασιώσεις, δηλαδή οι ευχάριστες εικόνες που φέρνουμε στο μυαλό μας, μπορούν να μας βοηθήσουν να επιτύχουμε βαθύτερη χαλάρωση. Για παράδειγμα, καθώς ακούτε τον ήχο των εισπνοών και των εκπνοών σας, δείτε αν, φέρνοντας στο μυαλό σας τα κύματα της θάλασσας που πλησιάζουν και τραβιούνται, βαθαίνει τη χαλάρωσή σας. Εστιάστε την προσοχή σας στη θαλάσσια αύρα και στο πως χαϊδεύει απαλά την ακτή σε απόλυτο συγχρονισμό με την αναπνοή σας. Με κάθε εκπνοή  η έντασή σας φεύγει παρασυρμένη από το κύμα. Άλλοι άνθρωποι προτιμούν την εικόνα ενός όμορφου κήπου ή ενός δάσους, τη ροή ενός ποταμού κ.α. Οι εικόνες είναι καθαρά προσωπικές. Δημιουργήστε στο μυαλό σας ένα ήρεμο, θεραπευτικό μέρος και επιστρέψτε σε αυτό όποτε θέλετε να χαλαρώσετε…»

Gilbert, Paul. (2014). Ξεπερνώντας την κατάθλιψη. Ένας οδηγός αυτοβοήθειας με γνωσιακές- συμπεριφοριστικές τεχνικές. Αθήνα: Εκδόσεις Πεδίο.

Απομυθοποίηση του συντρόφου: Αρκεί η αγάπη;

Οι άνθρωποι ενοχλούνται όχι από τα πράγματα αλλά από τον τρόπο με τον οποίο τα ερμηνεύουν.

Επίκτητος

Αν παραφράσουμε τα λόγια του Επίκτητου, οι άνθρωποι ενοχλούνται όχι από τις σχέσεις καθαυτές, αλλά από τον τρόπο με τον οποίο τις ερμηνεύουν. Τι είδους ερμηνείες και τι είδους διαστρεβλώσεις δημιουργούνται στις σχέσεις, από πού πηγάζουν οι συγκρούσεις και πώς φτάνουμε από τον έρωτα και τον ενθουσιασμό στον πόλεμο και την επίκριση;

«Πώς λοιπόν ένα ζευγάρι περνά από τη μυθοποίηση στην απομυθοποίηση, από τη γοητεία στην απογοήτευση, από την απόλυτη ικανοποίηση στη δυσαρέσκεια;»

Πώς σε μια σχέση ο θαυμασμός μετατρέπεται σε επίκριση;

Όταν πλέον αρχίζει η απομυθοποίηση του κάθε συντρόφου για τη σχέση, το κάθε μέλος της σχέσης αρχίζει να αποδίδει αρνητικούς χαρακτηρισμούς στα ίδια χαρακτηριστικά, τα οποία αρχικά αντιμετωπίζονταν με ενθουσιασμό. Δεν σημαίνει απαραίτητα πως αυτό θα συμβεί ταυτόχρονα και από τις δύο πλευρές.

Ωστόσο, η απομυθοποίηση του συντρόφου για τη σχέση οδηγεί σε αλλαγή ως προς τον τρόπο αντίληψης του συντρόφου και κατ’ επέκταση σε αλλαγή ως προς τα συναισθήματα που βιώνει το άτομο.

Κάθε σχέση ξεκινάει με μια εξιδανίκευση του συντρόφου, με υψηλές προσδοκίες και αναμονές, με μια θετική πρόσληψη του συντρόφου, εστιάζοντας στα θετικά στοιχεία που φέρει. Η εξιδανίκευση όμως γκρεμίζεται… αρχίζει να καταρρέει όταν εμφανίζονται τα προβλήματα της συμβίωσης και της καθημερινότητας. Έτσι, τον αυθορμητισμό του συντρόφου τώρα πλέον μπορούμε να τον ερμηνεύουμε ως επιπολαιότητα, την έλλειψη σοβαροφάνειας ως επιφανειακή συμπεριφορά και την ευελιξία ως ανευθυνότητα.

«Για να διαπιστώσουμε τι μπορεί να θεραπεύσει τις πληγές ενός ζευγαριού, πρέπει κατ’ αρχάς να καταλάβουμε πιο ολοκληρωμένα πώς οι σχέσεις μπορούν να διαλυθούν. Παραδόξως, οι ρίζες του προβλήματος συχνά ανάγονται στην καταλυτική γοητεία που προσέλκυσε τους δύο συντρόφους στην αρχή». Αυτό, δηλαδή, που αρχικά λειτουργούσε ως στοιχείο έλξης σταδιακά μετατρέπεται σε ένα χαρακτηριστικό που δεν μπορούμε να αντέξουμε στον άλλο και μας εκνευρίζει. Για να αντιμετωπίσουμε τις πληγές που έχουν δημιουργηθεί θα πρέπει να ανατρέξουμε στα στοιχεία έλξης, που αποτέλεσαν τις βάσεις της σχέσης κατά τα πρώτα στάδια. 

Ωστόσο, τα στοιχεία που προσελκύουν στην αρχή τους συντρόφους δεν αρκούν για να διατηρήσουν τη σχέση. Σταδιακά, οι σύντροφοι βλέπουν να μειώνονται οι προσδοκίες τους από τη σχέση ή να αυξάνονται οι απαιτήσεις που έχει η σχέση. Επίσης, σε πολλές περιπτώσεις έρχονται αντιμέτωποι με μια αθέτηση υποσχέσεων, καθώς κάποιες υποσχέσεις που είχαν δοθεί κατά τα πρώτα στάδια της σχέσης δεν εκπληρώθηκαν, με αποτέλεσμα να συσσωρευτούν και να οδηγήσουν με πιο γρήγορους ρυθμούς στην απομυθοποίηση. 

Προβλήματα προκύπτουν στο ζευγάρι και από τις διαφορές ως προς την αντίληψη του ενός για τον άλλο, αλλά και για τον ίδιο τους τον εαυτό, καθώς και γενικότερα ως προς τον τρόπο αντίληψης των πραγμάτων. Τα προβλήματα αυτά οδηγούν σε συγκρούσεις ως προς τις αντιλήψεις και πεποιθήσεις, καθώς και ως προς τον τρόπο αντίληψης του άλλου. Οι συγκρούσεις συμβάλλουν στην ενίσχυση των εγωκεντρικών αντιλήψεων, καθώς το άτομο λόγω της απειλής που βιώνει υιοθετεί μια κλειστή οπτική γωνία έτσι ώστε να μπορέσει να αμυνθεί. 

Κι έτσι, δύο σύντροφοι που είχαν αγαπηθεί πολύ καταλήγουν να μαλώνουν, να λογομαχούν, να βρίσκονται σε μια εμπόλεμη κατάσταση. Όταν κάποιος έχει πληγωθεί έχει την τάση να κατηγορεί και να εντοπίζει τις αρνητικές πτυχές του άλλου. Είναι ένας τρόπος άμυνας, αλλά και ένας τρόπος εκτόνωσης. Οι πληγές παραμένουν, ωστόσο, οι συγκρούσεις διαβρώνουν την εικόνα που έχει ο κάθε σύντροφος για τον άλλο. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα ο κάθε σύντροφος να θέτει κάποιους κανόνες μέσα στη σχέση, που οδηγούν στη δόμηση ενός τείχους, το οποίο δεν επιτρέπει την εξέλιξη της σχέσης.

Χρειάζεται διαρκής προσπάθεια ώστε να εξελίσσεται και να αναπτύσσεται η σχέση. Απαραίτητο στοιχείο είναι να αναζητούμε τα στοιχεία εκείνα για τα οποία έχουμε αγαπήσει τον άλλο και να μην μένουμε μόνο στα αρνητικά που προκύπτουν μέσα στην καθημερινότητα. Δεν αρκεί η αγάπη για να είμαστε ευτυχισμένοι μέσα σε μια μακροχρόνια σχέση. Απαιτείται μια διαρκής αναδόμηση της εικόνας που έχουμε για τον άλλο και του τρόπου που αντιλαμβανόμαστε τη σχέση και αξιολογούμε τη συμπεριφορά του άλλου στο πλαίσιο της σχέσης.

Beck, A.T. (2012). Δεν αρκεί μόνο η αγάπη. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη.

Ανοιχτός στους ανθρώπους

Πίστεψε στην καλή πλευρά των ανθρώπων

Όλοι οι άνθρωποι έχουν μια καλή πλευρά, αρκεί να θέλεις να τη δεις… αρκεί να την εντοπίσεις, αρκεί να δημιουργηθούν οι συνθήκες για να έρθει στην επιφάνεια. Εξαρτάται, όμως, κι από σένα… πόσο διατεθειμένος είσαι να ανακαλύψεις ή να εστιάσεις στη θετική πλευρά των άλλων ανθρώπων, χωρίς προκαταλήψεις και ταμπέλες. 

Από εμάς εξαρτάται πόσο ανοιχτοί μπορούμε να είμαστε απέναντι στους άλλους ανθρώπους, πόσο καλοπροαίρετοι και πόσο δεκτικοί…

Όσο πιο ανοιχτός είσαι απέναντι στους άλλους ανθρώπους, τόσο πιο πολύ μπορείς να τους καταλάβεις, να τους νιώσεις και να τους γνωρίσεις.

Αν ήμασταν όλοι πιο ανοιχτοί και ειλικρινείς, οι σχέσεις μας θα ήταν πιο ουσιαστικές και βαθιές. Και τι σημαίνει πιο ανοιχτός απέναντι στους άλλους ανθρώπους;

Πιο ανοιχτός… σημαίνει άνοιξε την καρδιά σου, άνοιξε το μυαλό σου, άνοιξε τις κεραίες σου απέναντι στους άλλους. Είναι μια όμορφη εμπειρία από την οποία μπορούμε να αποκομίσουμε αρκετά… 

Ίσως, αυτό έρχεται σε σύγκρουση με τη σκέψη ότι ο κόσμος δεν είναι αγγελικά πλασμένος και ότι δεν αντιμετωπίζουν όλοι έτσι τους ανθρώπους και τις διαπροσωπικές σχέσεις. Είναι, όμως, επιλογή του καθενός πώς θα είναι απέναντι στους άλλους: καχύποπτος, επιθετικός και απόμακρος ή ανοιχτός, με εμπιστοσύνη και με καλοσύνη. 

Είμαι ανοιχτός στους άλλους σημαίνει πως δεν φοβάμαι να εκθέσω τον εαυτό μου στους άλλους, δεν φοβάμαι να εμπιστευτώ και να επενδύσω στους άλλους. Σε αυτό μπορεί να ελλοχεύει ο κίνδυνος της ευαλωτότητας: πόσο ψυχικά γυμνός μπορώ να αντέξω να είμαι απέναντι στους άλλους… και πόσο νιώθω ότι κινδυνεύω από τους άλλους;

Από μικρή ηλικία μαθαίνουμε ότι θα πρέπει να προστατεύουμε τον εαυτό μας, να προσέχουμε να μην μας εκμεταλλευτούν, να μην μας κοροϊδέψουν, να μην μας πληγώσουν, να μην μας απογοητεύσουν. Και στην προσπάθειά μας να μην τα πάθουμε όλα αυτά γινόμαστε κλειστοί και απόμακροι απέναντι στους άλλους. Μπορεί, τελικά, να καταφέρνουμε να «προστατεύσουμε» τον εαυτό μας από τους άλλους, κι αν το κάνουμε με μεγάλη επιτυχία, «προστατεύουμε» τον εαυτό μας σε τόσο μεγάλο βαθμό που ουσιαστικά δεν ζούμε με τους άλλους, δεν αλληλεπιδρούμε, δεν συνδιαλεγόμαστε… 

Το να είμαστε ανοιχτοί απέναντι στους άλλους ανθρώπους μας δίνει την ευκαιρία να γνωρίσουμε ανθρώπους γύρω μας, αν και προϋποθέτει και την ύπαρξη μιας ευθύνης: ότι θα πρέπει να σεβόμαστε τους άλλους και να μην τους κρίνουμε. Για να είμαστε ανοιχτοί απέναντι στους ανθρώπους θα πρέπει να θέλουμε πραγματικά να τους γνωρίσουμε, να τους ακούσουμε, να τους νιώσουμε, να τους σεβαστούμε, να τους καταλάβουμε… Αν για εμάς είναι σημαντικά αυτά, θα τα θέσουμε και σαν προϋποθέσεις για τις σχέσεις μας με τους άλλους… προσανατολιζόμενοι σε πιο βαθιές και ουσιαστικές σχέσεις. 

Όσο πιο ανοιχτοί είμαστε στους ανθρώπους, τόσο πιο ανοιχτοί είμαστε στην αλλαγή… αυξάνοντας τις πιθανότητες για έκφραση αγάπης και φροντίδας προς τους άλλους, γνήσιων συναισθημάτων, χωρίς φόβο και άγχος. Όσο πιο ανοιχτοί είμαστε στους ανθρώπους, τόσο πιο πολλές πιθανότητες έχουμε να γνωρίσουμε τον εαυτό μας, να ανακαλύψουμε αυτά που θέλουμε και αυτά που νιώθουμε.