Η συμβολή της τέχνης στο τραύμα

Τα άτομα με μετατραυματική διαταραχή, τα οποία δηλαδή έχουν βιώσει μια έντονα τραυματική κατάσταση και εμφανίζουν άγχος και επανάληψη αυτής της κατάστασης, συχνά δυσκολεύονται να ξεπεράσουν το τραύμα. Εμφανίζουν επαναλήψεις του τραυματικού βιώματος στη μνήμη χωρίς να έχουν τον έλεγχο αυτής της κατάστασης και χωρίς να μπορούν με κάποιο τρόπο να το σταματήσουν. Σε πολλές περιπτώσεις το τραύμα εκφράζεται και βιώνεται μέσα από τη μη λεκτική οδό, για αυτό έχει βρεθεί πως παρεμβάσεις που δεν αφορούν τη λεκτική ψυχοθεραπεία αλλά αφορούν εναλλακτικές ψυχοθεραπευτικές προσεγγίσεις, όπως η διαδικασία απευαισθητοποίησης μέσω των κινήσεων των ματιών (EMDR), η σωματική ψυχοθεραπεία ή η εκφραστική θεραπεία μέσω των τεχνών είναι πιο αποτελεσματικές.

 

Η θεραπεία μέσω τέχνης για την αντιμετώπιση του τραύματος στοχεύει στον μη λεκτικό πυρήνα της τραυματικής μνήμης. Η μνήμη είναι μια ενεργητική και εποικοδομητική διεργασία, ενώ το μυαλό διαρκώς επανασυναρμολογεί παλιές εντυπώσεις και τις προσαρτά σε νέες πληροφορίες. Το μυαλό κάθε φορά επανασυνθέτει την ανάμνηση και την ξαναδημιουργεί, καθώς δεν μπορεί να αναπαράγει με ακρίβεια τις προηγούμενες εμπειρίες. Άτομα που έχουν διαγνωστεί με μετατραυματικό στρες εμφανίζουν επαναλαμβανόμενες αναμνήσεις, με ακρίβεια ως προς τα συναισθήματα και τις εικόνες, ακόμη και μήνες ή χρόνια μετά το γεγονός. Τα άτομα αυτά βιώνουν μια έλλειψη ελέγχου ως προς την επιλογή των αναμνήσεων που θα τους έρθουν στο μυαλό, καθώς χωρίς να το επιθυμούν ξαναζούν στιγμές από το τραύμα και ανεπιθύμητες- τραυματικές εικόνες τους έρχονται στο μυαλό.

Κύριος στόχος της ψυχοθεραπείας είναι να ρυθμίσουν τα αισθητηριακά αποτυπώματα που συνδέονται με το τραύμα. Ένας τρόπος για να γίνει αυτό είναι με την πρακτική εφαρμογή της θεραπείας της τέχνης, που χρησιμοποιείται όλο και περισσότερο όταν η λεκτική ψυχοθεραπεία φτάνει σε αδιέξοδο και δεν μπορεί να βοηθήσει. Αυτό που είναι σημαντικό στη θεραπεία του τραύματος δεν είναι η λεκτική αφήγηση του γεγονότος που έχει συμβεί, αλλά η μη λεκτική μνήμη των στοιχείων της τραυματικής εμπειρίας που είναι αισθητηριακά και συναισθηματικά κατακερματισμένα. Η θεραπεία μέσω τέχνης μπορεί να χρησιμεύσει ώστε να ενοποιήσει τις εγκεφαλικές λειτουργίες του δεξιού και του αριστερού ημισφαιρίου, ώστε να ενοποιήσει το άτομο τις εμπειρίες, κυρίως σε μη λεκτικό επίπεδο. 

 

Το άτομο μέσω της τέχνης θα πρέπει να επεξεργαστεί τις τραυματικές μνήμες σε ένα ευρύτερο θεωρητικό πλαίσιο. Οι θεραπευόμενοι χρησιμοποιούν συνήθως έναν συνδυασμό από πελατοκεντρικές προσεγγίσεις και από τη γνωσιακή- συμπεριφοριστική προσέγγιση. Η πελατοκεντρική προσέγγιση θα δώσει έμφαση στις εμπειρίες, τα συναισθήματα και τις αξίες του ατόμου, ενώ θα ανακαλύψει το πώς αντιλαμβάνεται τη δική του πραγματικότητα, ενώ η γνωσιακή- συμπεριφοριστική προσέγγιση εστιάζει στην ικανότητα του ατόμου να αλλάξει τον τρόπο που αντιλαμβάνεται και επεξεργάζεται τις γνωσίες, ενώ προχωρά προς μια θετική προσαρμοστική λειτουργία. Μέσα από την τέχνη δίνονται στον θεραπευόμενο τα απαραίτητα εργαλεία για να βελτιώσει την αισθητηριακή επίγνωση, που προάγει το συναίσθημα και τη διαχείριση συναισθημάτων. Η διαδικασία δημιουργίας μιας εικόνας βοηθά τον θεραπευόμενο να παρατηρήσει τις σκέψεις και τις πράξεις του, ενώ συνειδητοποιεί την αισθητηριοκινητική εμπειρία. Επιπλέον, η θεραπευτική σχέση ενδυναμώνει την εσωτερική αναπαράσταση του ατόμου, συμβάλλοντας στην αύξηση της δύναμης του Εγώ και της εικόνας του εαυτού.

Επομένως, συνολικά η θεραπεία μέσω της τέχνης βοηθάει το άτομο να ανασυνθέσει τα διαλυμένα και μπερδεμένα κομμάτια του εαυτού του, αποκτώντας περισσότερη ψυχική ανθεκτικότητα για να αντιμετωπίσει καταστάσεις και εμπειρίες που συνδέονται με το τραύμα.  

 

 

References:

Talwar, S. (2007). Accessing traumatic memory through art making: An art therapy trauma protocol (ATTP). The Arts in Psychotherapy, 34, 22-35.  

Van der Kolk, B.A. (1989). The compulsion to repeat the trauma. Re-enactment, revictimization, and masochism. Psychiatry Clinics of North America, 12 (2), 389-411.

 

 

Κουραβάνας Νικόλαος- Παπαδοπούλου Ελένη, Ψυχολόγος, MSc.

 

Ινδουιστικός μύθος για τη δημιουργία του κόσμου

«Στην αρχή τούτο το σύμπαν ήταν μόνον ο Εαυτός, με ανθρώπινη μορφή. 

Κοίταξε γύρω του και το μόνο που είδε ήταν ο εαυτός του. Μετά φώναξε: ‘’Είμαι αυτός’’. 

Έτσι προήλθε το όνομα Εγώ. 

 

Γι’ αυτό, ακόμη και σήμερα, όταν κάποιος συστήνεται, πρώτα λέει ‘’εγώ είμαι’’ και μετά ανακοινώνει το άλλο όνομα που τον συνοδεύει. 

Επειδή δεν υπήρχε τίποτε άλλο, φοβόταν. Έτσι, εξηγείται γιατί οι άνθρωποι φοβούνται να μένουν μόνοι. 

Θέλησε μία σύντροφο. Έγινε σε μέγεθος τόσος όσο ένα αγκαλιασμένο ζευγάρι. 

Χώρισε το σώμα του, τον ίδιο του τον εαυτό, σε δύο τμήματα. Έτσι, δημιουργήθηκαν ο σύζυγος και η σύζυγος». 

Κουραβάνας Νικόλαος- Παπαδοπούλου Ελένη, Ψυχολόγος, MSc.

 

Μαμά, κι εγώ δεν σ’ αγαπώ

Της Μαργαρίτας Φρανέλη

Σε πόσες οικογένειες οι σχέσεις είναι τυπικές και οι συζητήσεις επιφανειακές; Είναι προτιμότερο να συζητάμε περί ανέμων και υδάτων, παρά να μιλήσουμε για τα συναισθήματά μας, για όσα μας θυμώνουν, για όσα μας δυσαρεστούν, για όσα μας δυσκολεύουν, για όσα μας πνίγουν και για όσα μας κρατάνε πίσω… Σε πόσες οικογένειες οι συζητήσεις παραμένουν σε ένα επιφανειακό επίπεδο, όπου τα σοβαρά προσπαθούν όλοι να τα αφήσουν απέξω, να τα κρύψουν, να τα καλύψουν, να τα σκεπάσουν;

 

 

«Στο σπίτι μας συζητιούνται μόνο τα απλά. Τα καθημερινά και απαραίτητα. Τα βαρετά και τετριμμένα. Τα σοβαρά απλώς δεν υπάρχουν. Δεν υφίστανται. Δεν εκφράζονται με λέξεις. Δεν μετατρέπονται σε πράξεις. Τα σοβαρά αιωρούνται ως πέλεκυς» (σελ. 106).

«Θα σου πει, μαμά, ότι κι εγώ δεν σ’ αγαπώ…

Τα λόγια είναι της κόρης μου. Την αγκαλιάζω όσο μπορώ, αλλά ίσως δεν είμαι φτιαγμένη από τα υλικά της μάνας. Ίσως είμαι φτιαγμένη από τα υλικά της δικής μου μάνας. Ένα κιλό αλεύρι σκληρό. Λίγο λάδι. Ελάχιστη ζάχαρη. Πικραμύγδαλο όσο πάρει.

Πλάθουμε χαρακτήρες στρογγυλούς, χωρίς γωνίες, τους σιγοψήνουμε μια ζωή. Κι ύστερα τους καίμε. Τους καίμε και τους κλαίμε. Μάνα είναι μόνο καμία» (σελ. 109).

«Ποτέ πια δεν είπα στη μαμά μου ανέκδοτο. Ποτέ πια δεν της είπα τίποτα ευχάριστο. Όταν με ρωτάει τι έκανα, ανακοινώνω μόνο θανάτους, αρρώστιες, άντε και καμιά κλήση της τροχαίας, για να φτιάξει το κλίμα. Τα ευχάριστα ποτέ. Δεν είναι ανακοινώσιμα…

Η ζωή για τη μαμά μου είναι μια σειρά από λάθη που πρέπει να διορθωθούν. Υπάρχουν λάθη που διορθώνονται. Και λάθη που δεν… Αδιόρθωτα… Μην τα ρωτάς. Δεν ξέρω κι εγώ τι θα γίνουμε.

Αντίθετα, τα παιδιά της είναι λάθη που σηκώνουν διόρθωση. Λάθη που μπορούν να αποβούν προς όφελος. Αυτό το κάνεις έτσι. Ποτέ αλλιώς. Αν το κάνεις αλλιώς, κάηκες» (σελ. 14-15).

Τι γίνεται όταν η μητέρα όλη την ώρα επισημαίνει τα λάθη του παιδιού της; Τις αδυναμίες και τα ελαττώματά του; Πώς νιώθει το παιδί όταν η μητέρα είναι ο βασικός κατήγορος που είναι διαρκώς έτοιμη να τονίσει κάθε λανθασμένη κίνηση ή επιλογή του παιδιού; Και πώς νιώθει το παιδί όταν συσσωρεύονται ένα σύνολο από λάθη και κακοτοπιές;

«Ποια είναι η μονάδα μέτρησης της μητρικής αγάπης; Το κιλό, το στρέμμα, το λίτρο, το αμπέρ ή μήπως η ανθρωποώρα;

Όπως και να τη μετρήσεις, το αίμα νερό δεν γίνεται»…

 

Φρανέλη Μαργαρίτα. 2009. Μαμά, κι εγώ δεν σ’ αγαπώ. Αθήνα: Πατάκης.

 

Κουραβάνας Νικόλαος- Παπαδοπούλου Ελένη, Ψυχολόγος, MSc.

Μια ψυχαναλυτική ερμηνεία της εφηβείας

Οι έφηβοι με έντονες ενορμήσεις ζωής συμμετέχουν ενεργά στη ζωή, αν και συχνά φτάνουν στην εκδήλωση έντονων ενορμήσεων θανάτου. Έτσι εμφανίζουν συχνά φόβο του θανάτου και ένα έλλειμμα αισθήματος της εσωτερικής ασφάλειας, που είναι ορατό μέσα από το ίδιο το σώμα του εφήβου.

Η δυσφορία που είναι ένα γενικό χαρακτηριστικό της σύγχρονης ζωής και εμφανίζεται σε έντονο βαθμό στους εφήβους οφείλεται σε ένα κενό της ετερότητας. Συχνά για τους εφήβους ο Άλλος δεν υπάρχει, και για να μην τον ακούν χρησιμοποιεί ακουστικά, σαν ένα κλείσιμο στον εαυτό.

Ο έφηβος παλεύει ανάμεσα στην απόλαυση και τη μοναχικότητα, στην αναζήτηση ηδονής και στην παραίτηση από τις απολαύσεις. Συχνά στην εφηβεία εμφανίζεται έντονο άγχος για το οποίο κινητοποιούνται μηχανισμοί άμυνας, ενώ ένας τρόπος επίλυσης είναι η βία, που πολλές φορές στρέφεται προς τον ίδιο τον εαυτό.

Επίσης, οι έφηβοι συχνά στηρίζονται στις μεταξύ τους αλληλεπιδράσεις στη χρήση του φόβου και του τρόμου. Στην εφηβεία κυριαρχεί η σεξουαλικότητα, η οποία όμως μπορεί να εκδηλωθεί και μέσα από τη βία. Ο έφηβος εκτίθεται στα μάτια των άλλων, χωρίς να γνωρίζουν πώς να χειριστούν το σώμα τους, πώς να σταθούν απέναντι στον Άλλο. Ακόμη, το άγχος συχνά εναλλάσσεται με την κατάθλιψη, καθώς ο έφηβος νιώθει θλίψη για την απώλεια της παιδικής ηλικίας και των αντικειμένων που είχε επενδύσει στα παιδικά του χρόνια (Benhaim, 2020). 

Ο έφηβος επιτίθεται στο σώμα του, συχνά όμως στόχος είναι το ίδιο το αντικείμενο. Ο έφηβος βιώνει μια μεταβατική περίοδο, όπου εκδηλώνονται ορισμένα δίπολα, ανάμεσα στα οποία ο έφηβος ταλαντεύεται: περνάει μια φάση ναρκισσισμού επενδύοντας στον εαυτό, ενώ έχει ανάγκη να επιλύσει και τα τελευταία στοιχεία που πηγάζουν από το οιδιπόδειο με τον γονέα του αντίθετου φύλου. Επιπλέον, ο έφηβος νιώθει απόγνωση ή δυσπιστία, αισιοδοξία ή απαισιοδοξία, απόλαυση ή δυσαρέσκεια, καθώς και επιθυμία ή παραίτηση (Douville, 2020).

Σύμφωνα με τον Φρόυντ, ο έφηβος νιώθει θλίψη για όσα εγκαταλείπει και προσπαθεί να βρει τρόπους για να ξεπεράσει τη θλίψη. Πολλές φορές αναζητά τρόπους για να ξεφύγει από αυτή τη θλίψη και το πένθος που βιώνει. Έτσι, επιλέγει τη χρήση ουσιών, το επικίνδυνο και εφήμερο σεξ, ή την υπερβολική ταχύτητα. Οι έφηβοι έχουν την ανάγκη να ανακαλύψουν μέρη από τα οποία θα μπορούν να πιαστούν, πρόκειται δηλαδή για σημεία ταυτότητας παρά για σημεία ταύτισης. Η μεταμόρφωση της εφηβείας συνδέεται με τον χώρο, τον χρόνο και το σώμα. Ο έφηβος χαρακτηρίζεται από μια νεανική αποδιοργάνωση, όπου περνά από τη μια όχθη της ύπαρξης στην άλλη, μια πορεία που σηματοδοτείται από ανατροπές, ανησυχίες, προβληματισμούς και αναστατώσεις. Επίσης, ο έφηβος συχνά επιτίθεται στο ίδιο του το σώμα, το οποίο όμως βιώνει ως ένα ξένο αντικείμενο, πάνω στο οποίο επενδύει με έντονη αμφιθυμία, ενώ πολλές φορές το απορρίπτει ή του επιτίθεται με βίαιο τρόπο. Οι περισσότεροι έφηβοι δεν αισθάνονται τον σωματικό πόνο, καθώς ο σωματικός πόνος προστατεύει το άτομο από τον ψυχικό πόνο, εφόσον δρα ως αντίδοτο (Dargent, 2020· Dayan, 2020).

 

Βιβλιογραφία

Benhaim, M. (2020). Το εφηβικό σώμα στη δοκιμασία της σύγχρονης εποχής. Στο βιβλίο των Γ. Δημητριάδη, C. Hoffmann & Λ. Κανελλοπούλου (Επιμ.), Το σώμα σε κρίση. Στον ψυχαναλυτικό και τον ιατρικό λόγο (σελ. 267-278). Αθήνα: Κουκκίδα.   

Dargent, F. (2020). Η πρακτική των σκαριφισμών στους εφήβους: μεταξύ απόγνωσης και δυσπιστίας. Στο βιβλίο των Γ. Δημητριάδη, C. Hoffmann & Λ. Κανελλοπούλου (Επιμ.), Το σώμα σε κρίση. Στον ψυχαναλυτικό και τον ιατρικό λόγο (σελ. 241-252). Αθήνα: Κουκκίδα.  

Dayan, J. (2020). Ένα σημείο έντασης στην ψυχαναλυτική θεωρία: Ο Freud, το σώμα, η εφηβεία. Στο βιβλίο των Γ. Δημητριάδη, C. Hoffmann & Λ. Κανελλοπούλου (Επιμ.), Το σώμα σε κρίση. Στον ψυχαναλυτικό και τον ιατρικό λόγο (σελ. 253-266). Αθήνα: Κουκκίδα.  

Douville, O. (2020). Σχετικά με τις λεγόμενες πρακτικές «μύησης» των εφήβων μας. Στο βιβλίο των Γ. Δημητριάδη, C. Hoffmann & Λ. Κανελλοπούλου (Επιμ.), Το σώμα σε κρίση. Στον ψυχαναλυτικό και τον ιατρικό λόγο (σελ. 225- 240). Αθήνα: Κουκκίδα.  

 

Κουραβάνας Νικόλαος- Παπαδοπούλου Ελένη, Ψυχολόγος, MSc.

Η απελπισία

Της Horney

 

      Απόσπασμα από το βιβλίο της Horney "Οι συγκρούσεις του εσωτερικού μας κόσμου"

«Οι συνηθισμένες ατυχίες που συμβαίνουν στη ζωή του καθενός παίρνουν στα δικά τους μάτια δυσανάλογες διαστάσεις. Και η παραμικρή αποτυχία μπορεί να τον βυθίσει σε κατάθλιψη, γιατί αποδεικνύει τη γενική αναξιότητά του –ακόμα και όταν η αποτυχία αυτή οφείλεται σε παράγοντες που ξεφεύγουν από τον έλεγχό του. Κάθε κριτική παρατήρηση, ακόμα και η πιο ανώδυνη, μπορεί να τον στεναχωρήσει ή να τον ανησυχήσει κ.ο.κ. Με αποτέλεσμα να είναι πιο δυστυχισμένος και δυσαρεστημένος απ’ ότι το δικαιολογούν οι περιστάσεις.

Αυτή η κατάσταση αρκετά ήδη κακή χειροτερεύει περισσότερο από μιαν ακόμα αφορμή. Οι άνθρωποι μπορούν προφανώς να αντέξουν μεγάλα δεινά, όσο υπάρχει ελπίδα. Αλλά οι νευρωσικές περιπλοκές δημιουργούν σταθερά ένα βαθμό απελπισίας και όσο πιο σοβαρές είναι οι περιπλοκές αυτές τόσο μεγαλύτερη είναι η απελπισία. Μπορεί να καταχωνιαστεί βαθιά: επιφανειακά ο νευρωσικός μπορεί να πλάθει όνειρα ή να κάνει σχέδια, που θα έκαναν τη ζωή του καλύτερη. Αν ήταν παντρεμένος, αν είχε ένα πιο ευρύχωρο διαμέρισμα, έναν άλλο εργοδότη, μια διαφορετική γυναίκα. Προκειμένου δε για γυναίκα, αν αυτή ήτανε άνδρας ή αν ήταν λίγο πιο νέα ή πιο ηλικιωμένη, λίγο ψηλότερη ή όχι τόσο ψηλή- τότε όλα θα ήταν μια χαρά. Και πραγματικά, το να αποκλείουμε κάποτε ορισμένους παράγοντες που προκαλούν αναταραχή αποδεικνύεται ότι είναι ωφέλιμο. Πιο συχνά, όμως, τέτοιες ελπίδες απλώς εξωτερικεύουν εσωτερικές δυσκολίες και είναι καταδικασμένες να οδηγήσουν σε απογοήτευση. Ο νευρωσικός περιμένει πολλά καλά από κάθε εξωτερική αλλαγή, αλλά αναπόφευκτα μεταφέρεται μαζί με τη νεύρωσή του σε κάθε νέα κατάσταση. 

Η ελπίδα που στηρίζεται σε εξωτερικά γεγονότα φυσικά είναι πιο έκδηλη στους νέους. Αυτός δε είναι ένας από τους λόγους που η ψυχανάλυση ενός νεαρού ατόμου είναι πιο δύσκολη από ότι θα μπορούσε κανένας να περιμένει. Όσο οι άνθρωποι προχωρούν στα χρόνια και οι ελπίδες τους ή μια μετά την άλλη ξεθωριάζουν, είναι πιο πρόθυμοι να εξετάσουν τους εαυτούς των σαν μια πιθανή πηγή της δυστυχίας τους.

Και αν ακόμα ένα γενικό αίσθημα απελπισίας μένει ασυνείδητο, η ύπαρξή του και η έντασή του μπορεί να προκύψει από διάφορες ενδείξεις. Μπορεί να υπάρχουν περιστατικά στο ιστορικό του ασθενούς που να δείχνουν ότι η αντίδραση του ατόμου στις απογοητεύσεις έχει ένταση και διάρκεια αδικαιολόγητα δυσανάλογη με τους λόγους που τις προκάλεσαν. Έτσι, μπορεί να συναντήσει κανείς μιαν ολοκληρωτική απελπισία, που προκύπτει φανερά  από μιας ερωτική απογοήτευση στην εφηβεία ή από την προδοσία ενός φίλου, ή από άδικη απόλυση ή από μια αποτυχία στις εξετάσεις» (σελ. 234-236).

 

Horney, K. (1964). Οι συγκρούσεις του εσωτερικού μας κόσμου. Αθήνα: Τάμασος.  

 

Κουραβάνας Νικόλαος- Παπαδοπούλου Ελένη, Ψυχολόγος, MSc.