«Συνδέομαι, άρα υπάρχω»: Θεραπευτικές πραγματικότητες

Μετατόπιση της έμφασης από τον ατομικό νου στις σχεσιακές διεργασίες, σύμφωνα με τον Gergen. 

«Το να είσαι άνθρωπος σημαίνει να δημιουργείς νόημα», Robert Kegan.

Οι κονστρουξιονιστές μετατοπίζουν την προσοχή από το ατομικό υποκείμενο στις συντονισμένες σχέσεις. Θεωρείται πραγματικό, αληθινό, ορθό, πολύτιμο και επιθυμητό ότι είναι αποτέλεσμα της δημιουργίας του συντονισμού. 

Η κατασκευή ενός κόσμου αποτελούμενου από μεμονωμένα ατομικά υποκείμενα έχει μια σημαντική σκοτεινή πλευρά. Όταν κάνουμε μια θεμελιώδη διάκριση μεταξύ του εαυτού και του άλλου, δημιουργούμε έναν κόσμο αποστάσεων: εγώ είμαι εδώ και εσύ είσαι εκεί. Καταλήγουμε να αντιλαμβανόμαστε τον εαυτό μας ως μοναχικό και αποξενωμένο. (σελ. 35).

Έτσι, καταλήγουμε να επιβραβεύουμε την αυτονομία, γινόμαστε αυτοδημιούργητοι που κάνουν τα πάντα με τον δικό τους τρόπο. Η εξάρτηση είναι σημάδι αδυναμίας και ανικανότητας (σελ. 35).

Ο κόσμος αποτελούμενος από μεμονωμένα άτομα χαρακτηρίζεται από έντονα στοιχεία δυσπιστίας. Η επιδίωξη του προσωπικού οφέλους είναι ιδιαίτερα σημαντική και αποτελεί προτεραιότητα, ενώ η αφοσίωση, η δέσμευση και η κοινότητα αμφισβητούνται και τίθεται το ερώτημα μήπως αυτά λειτουργούν ως εμπόδια για αυτοπραγμάτωση. 

Το νόημα μιας λεκτικής διατύπωσης δεν μπορεί να είναι εγγενώς δεδομένο». Η νοηματοδότηση μιας λεκτικής διατύπωσης είναι ένα προσωρινό επίτευγμα, που είναι αποτέλεσμα μιας στιγμής συνεργασίας. Καθώς οι σχέσεις εξελίσσονται μέσα στον χρόνο, το νόημα υπόκειται σε συνεχή τροποποίηση, που συνδέονται άμεσα με ένα πλέγμα δράσης και συμπληρωματικών ενεργειών. Χωρίς αυτές τις ενέργειες δεν μπορούμε να προχωρήσουμε στην απόδοση νοήματος σε μια λεκτική διατύπωση. (σελ. 60).

Η εστίαση αποκλειστικά στις πρόσωπο με πρόσωπο σχέσεις είναι εξαιρετικά περιορισμένη κι αυτό διότι το κατά πόσο γίνομαι κατανοητός δεν εξαρτάται μόνο από εμάς και τον άλλο απέναντί μας, αλλά από την προηγούμενη συμμετοχή μας σε άλλες σχέσεις. 

«Εισερχόμαστε σε μια σχέση ως προέκταση του παρελθόντος και καθώς η σχέση εξελίσσεται, χρησιμεύει για την αναδιαμόρφωση του νοήματος του παρελθόντος. Αυτές οι συν-ανταλλαγές με τη σειρά τους ενδέχεται να συμπληρωθούν και να αναδομηθούν με άλλες σχέσεις στο μέλλον. 

Η επίτευξη νοήματος στηρίζεται εν τέλει σε ένα εκτεταμένο σύνολο σχέσεων που δεν περιορίζεται στο ‘εδώ και τώρα’, αλλά εξαρτάται και από τον τρόπο που κάποιος σχετίζεται με άλλους ανθρώπους και από τις σχέσεις εκείνων με άλλους, δηλαδή με τις ‘σχεσιακές συνθήκες της κοινωνίας ως συνόλου’» (σελ. 61).

«Όλοι συνδεόμαστε μεταξύ μας- χωρίς τη δυνατότητα να σημάνουμε οτιδήποτε χωρίς τη δυνατότητα να κατέχουμε ένα ‘Εγώ’. Το μόνο που υπάρχει είναι ένας εκτεταμένος κόσμος σχέσεων» (σελ. 61).

Περνώντας στη συνέχεια στη θεραπευτική αλλαγή, διαπιστώνουμε ότι αυτή πηγάζει μέσα από τη συνεργατική δράση. Στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος δε βρίσκεται η ψυχολογική κατάσταση, αλλά η σχεσιακή ύπαρξη. Το άτομο στο πλαίσιο της θεραπείας αντιμετωπίζεται ως συμμέτοχος σε ένα δίκτυο σχέσεων, το οποίο επεκτείνεται προς τα έξω, από τους οικείους προς το οικογενειακό γεγονός. Μέσα σ’ αυτούς, το πλέγμα σχέσεων είναι που δημιουργείται το θεραπευτικό πλαίσιο, που αποτελεί έναν συντονισμό, καθώς ο καθένας προέρχεται από διαφορετικό σχεσιακό δίκτυο (σελ. 65).

Αν στο θεραπευτικό πλαίσιο εφαρμοζόταν απλά ένα σύνολο από τεχνικές ή κανόνες θα ήταν περιορισμένη η επίδραση που αυτές θα είχαν, καθώς αν ο θεραπευόμενος εκλάβει τα λόγια του άλλου ως τεχνικές, μπορεί να τα αγνοήσει ή να τα απορρίψει. Οι ίδιες λέξεις και φράσεις που μπορεί να λειτουργήσουν αποτελεσματικά στην πρώτη περίπτωση μπορεί να είναι τελείως άχρηστες στην άλλη. 

Ο κοινωνικός κοσντρουξιονισμός ευνοεί τέσσερις κύριες μετατοπίσεις στον θεραπευτικό προσανατολισμό: μετατόπιση προς ευελιξία, συνειδητοποίηση της κοινωνικής κατασκευής, συνεργασία και πρακτική της σύνδεσης των αξιών (σελ. 97). 

Στο μετανεωτερικό αφηγηματικό κίνημα, η γλώσσα κατασκευάζει τον εαυτό και τον κόσμο, τις επιπτώσεις αυτών των κατασκευών στην ευημερία του πελάτη. Στόχος είναι να μπορέσει ο άνθρωπος να μάθει να αντιμετωπίζει τη ζωή διαφορετικά, να πραγματοποιεί μια νέα αφήγηση του εαυτού. Οι αφηγηματικές περιγραφές είναι δυνητικές αναπαραστάσεις της πραγματικότητας, όπου οι αναπαραστάσεις αυτές είναι αληθείς ή ψευδείς. Η θεραπεία στηρίζεται στην αφήγηση αντανακλώντας ένα επαναλαμβανόμενο πρότυπο δυσπροσαρμοστικών συμπεριφορών. 

Σύμφωνα με τον Jean- Paul Sartre, «Ο άνθρωπος είναι πάντα ένας αφηγητής ιστοριών, ζει περιτριγυρισμένος από τις ιστορίες του και τις ιστορίες των άλλων, αντιλαμβάνεται οτιδήποτε του συμβαίνει μέσω αυτών των ιστοριών και προσπαθεί να ζήσει τη ζωή του σαν να την αφηγείται».

Gergen, K.J. (2016). Θεραπευτικές πραγματικότητες. Συνεργασία, καταπίεση & σχεσιακή ροή. Αθήνα: Πεδίο. 

Άντρες ζηλότυποι ή μήπως γκέι;

«Και αν πίσω από τη ζήλια υπάρχει μια λανθάνουσα, ανομολόγητη ομοφυλοφιλία; Αυτή είναι η κύρια φροϋδική υπόθεση. Άλλωστε, ακόμη και ο Λα Ροσφουκό έλεγε ότι ‘η ζήλια δεν είναι έρωτας’: ίσως είναι η έλξη προς τον άλλο άντρα που υπεισέρχεται στην ιδιαίτερη σχέση ενός ζεύγους» (σελ. 85).

«Στην πλειονότητά τους αυτές οι ομοφυλοφιλικές παρορμήσεις είναι υποσυνείδητες και, σύμφωνα με τον Φρόυντ, προβάλλονται στον άλλο, υποκινώντας την παράνοια.

Και ακριβώς επειδή αυτές οι ασαφείς ομοφυλόφιλες έλξεις γενικά δεν εξωτερικεύονται, μου έκανε εντύπωση το τελευταίο διήγημα του Ισραηλινού συγγραφέα Νταβίντ Γκρόσμαν. 

Πρωταγωνιστής είναι ο Σαούλ, ένας άντρας όχι πια στην πρώτη του νεότητα, που εξιστορεί αναστατωμένος την απιστία της συζύγου Ελισεβά. Ο Σαούλ είναι ζηλότυπος, αλλά και μαγεμένος από τους δυο τους: από τη γυναίκα του και από τον αντίζηλο… Αν αφαιρέσεις από τον Σαούλ τη ζήλια τι απομένει; Τίποτα. Είναι ένας στεγνός, ανιαρός άνθρωπος. Η ζήλια δίνει τόνο στη ζωή του, τη φλόγα που του ζεσταίνει την ψυχή». (σελ. 86).

Αφήγηση από το βιβλίο του Βίλλυ Παζίνι "Ζήλια. Η άλλη όψη του έρωτα", 2005. Αθήνα: Πατάκης, σελ. 85-87.

Σεξουαλική επαφή άνδρα- γυναίκας και μια διδακτική ιστορία

 «Η επαφή μεταξύ ενός άνδρα και μιας γυναίκας παράγει από μόνη της εξέλιξη. Μέσω του διαφορετικού δημιουργεί τη δυνατότητα κατάκτησης νέων πεδίων ανάπτυξης.

Το άθροισμα της θηλυκής και της αρσενικής ματιάς, που επιτυγχάνεται σε μεγάλο βαθμό και μόνο από το γεγονός ότι ανήκουν σε διαφορετικό φύλο πάντοτε μας εμπλουτίζει» (σελ. 177).

Η σεξουαλικότητα έχει για εμάς και μια άλλη λειτουργία εξαιρετικής σημασίας πέραν της γονιμοποίησης: ευνοεί τη συνάντηση ανάμεσα στον άλλο και σε μένα, σημείο συνάντησης, λοιπόν, μεταξύ των ανθρώπων, επεκτείνοντας τη δυνατότητά τους για επικοινωνία.

«Τόσο πολύ συνδέουμε το σεξ με τον έρωτα, ώστε λέμε ‘κάνω έρωτα’ σαν να είναι ο έρωτας συνώνυμο της σεξουαλικής συνεύρεσης. Στην πραγματικότητα, όμως, δεν είναι συνώνυμα. Άλλο πράγμα είναι το σεξ και άλλο ο έρωτας. Παρόλο που ασφαλώς μπορούν να συνυπάρχουν αυτό δεν ισχύει πάντα. Η σεξουαλικότητα δεν έρχεται πάντα με τον έρωτα. Ο έρωτας δεν εμπεριέχει πάντα σεξουαλικότητα. Ο έρωτας έχει να κάνει με το καθαρό συναίσθημα και δεν είναι ανάγκη να περιλαμβάνει τη σεξουαλική επιθυμία… το σεξ δεν είναι ανάγκη να περιλαμβάνει τον έρωτα για να είναι αληθινό» (σελ. 177-183).    

Απόσπασμα από το βιβλίο του Χόρχε Μπουκάι. (2012). Ο Δρόμος της συνάντησης. Αθήνα: Opera, σελ. 177- 207.

Μια γνωριμία με την αφηγηματική θεραπεία

Η αφηγηματική θεραπεία είναι μια προσέγγιση που στηρίζεται στη συμβουλευτική και κοινοτική εργασία και χαρακτηρίζεται από σεβασμό, ενώ δε συμβάλλει στη δημιουργία ενοχής. Στο επίκεντρο της εν λόγω θεραπείας βρίσκεται ο ίδιος ο άνθρωπος που θεωρείται ως ο ειδικός για την ίδια του τη ζωή. Αντιμετωπίζει τα προβλήματα ως ξεχωριστά από τους ανθρώπους και θεωρεί ότι οι άνθρωποι έχουν πολλές δεξιότητες, ικανότητες, αξίες, πεποιθήσεις, αξίες και προσωπικές δεσμεύσεις, ώστε να μπορέσουν να αντιμετωπίσουν τα προβλήματα που εμφανίζονται στη ζωή τους. 

Η Alice Morgan (2011), στο βιβλίο της για την αφηγηματική θεραπεία, αναφέρει: «Συχνά, όταν συναντιέμαι με τους ανθρώπους που με συμβουλεύονται, σκέφτομαι τις πιθανές κατευθύνσεις που μπορεί να πάρει η συζήτηση σαν να είναι δρόμοι για να διαλέξει κανείς. 

Σε κάθε βήμα προβάλλει ένα καινούργιο σταυροδρόμι ή διχοτόμηση – προς τα μπρος, πίσω , δεξιά, αριστερά, διαγώνια, με διάφορους τρόπους. Σε κάθε βήμα που κάνω μαζί με το πρόσωπο που με συμβουλεύεται ανοίγουμε νέες πιθανότητες κατευθύνσεων. Μπορούμε να διαλέξουμε προς τα πού να πάμε και τι να αφήσουμε πίσω. Μπορούμε πάντα να πάρουμε ένα διαφορετικό μονοπάτι, να ανατρέξουμε στα βήματα που κάναμε, να γυρίσουμε πίσω ή να μείνουμε στον ίδιο δρόμο για κάποιο διάστημα. Στην αρχή του ταξιδιού δεν είμαστε σίγουροι που θα καταλήξουμε ή τι θα ανακαλύψουμε» (σελ. 24).

«Δεν υπάρχει σωστός δρόμος να ακολουθήσουμε, μόνο πολλές δυνατές κατευθύνσεις για να επιλέξουμε» (σελ. 25).

«Οι αφηγηματικές συζητήσεις είναι διαδραστικές και γίνονται πάντα σε συνεργασία με τους ανθρώπους που συμβουλεύονται τη θεραπεύτρια» (σελ. 25).

Η αφηγηματική θεραπεία στηρίζεται σε συζητήσεις ανασυγγραφής ή αναδιήγησης ιστοριών. Οι ιστορίες αποτελούνται από γεγονότα, που συνδέονται σε μια σειρά, μέσα στην πορεία του χρόνου και ακολουθούν μια πλοκή. 

Σύμφωνα με την Morgan, «Οι άνθρωποι είμαστε όντα που ερμηνεύουν. Καθημερινά όλοι και όλες μας βιώνουμε γεγονότα, και σε αυτά προσπαθούσε να δώσουμε νόημα. Δημιουργούμε τις ιστορίες που έχουμε για τις ζωές μας, συνδέοντας συγκεκριμένα γεγονότα σε μια ακολουθία στη διάρκεια μιας χρονικής περιόδου και βρίσκοντας τρόπους να τα εξηγούμε ή να δίνουμε νόημα σε αυτά. Αυτό το νόημα διαμορφώνει την πλοκή της ιστορίας. Καθώς ζούμε τις ζωές μας δίνουμε διαρκώς νοήματα στις εμπειρίες μας. Μια αφήγηση είναι σαν ένα νήμα που υφαίνει τα γεγονότα μαζί σε μια ιστορία» (σελ. 27). 

Σε κάθε άνθρωπο υπάρχουν περισσότερες από μια ιστορίες, ταυτόχρονα. Όλοι οι άνθρωποι έχουμε πολλές ιστορίες για τις ζωές μας αλλά και για τις σχέσεις μας. Ζούμε πολλές ιστορίες ταυτόχρονα, από τις οποίες μία είναι κάθε φορά κυρίαρχη τη δεδομένη στιγμή. Οι ιστορίες αφορούν το παρελθόν, το παρόν ή το μέλλον, ενώ μπορεί να ανήκουν σε άτομα ή σε ομάδες, να είναι οικογενειακές ή ιστορίες σχέσεων. Η κάθε ιστορία, όμως, εξαρτάται από το πλαίσιο μέσα στο οποίο αναπτύσσονται οι ευρύτερες ιστορίες της κουλτούρας μέσα στην οποία ζούμε. Το πλαίσιο βοηθάει στη διαμόρφωση και συγγραφή των ιστοριών, καθορίζοντας τα νοήματά που μπορούν να αποδοθούν σ’ αυτές.  

Alice Morgan (2011). Τι είναι η αφηγηματική θεραπεία; Μια ευκολοδιάβαστη εισαγωγή. Θεσσαλονίκη: University Studio Press.